Мы абмінулі трэці, чацвёрты, пяты крыжы.
— Хаця ж не так хутка, мальцы,— казала старая Хадора ды насцярожана прыглядалася, ці не надумаем мы спыніцца. Але кожны з нас, здаецца, баяўся яшчэ больш за яе. Быццам на смерць вялі не яе, а нас.
Недзе пасля трыццатага я ўжо кінуў лічыць крыжы i зусім звыкся з маўчаннем. А крыжы ўсё з'яўляліся новыя i новыя. То вызіралі, высоўваліся, то выскоквалі раптам з-за павароткі на дарогу...
Нават не ведаю, хто першы распавёў мне пра нашу даўнюю вясковую завядзёнку — забіваць старых. Быццам гэты закон неяк сам сабою адчуўся ўва мне. Быццам я гэта ўсё сам i прыдумаў. Але ж чалавек нічога не прыдумляе сам. Гэта яму толькі здаецца, што ён прыдумляе, a ў сапраўднасці даўнія традыцыі пераходзяць у яго ад продкаў з матуліным малаком. Нават калі сам чалавек гэтага i не хоча. Нават калі пра гэтыя традыцыі ніхто ніколі не гаворыць уголас.
Так i ў нас. Кожны хлопец, стаўшы мужчынам, меўся павесці па гэтай дарозе найстарэйшага вясковага чалавека. Самі людзі ў нас не паміраюць. Таму i могілкі нашыя тут — на Крыжовай дарозе.
Сёння ўсе, здаецца, ужо разумеюць, што гэта дзікунства. Але...
Забіваюць толькі адзін раз. Кожны — па адным. Наступнага дзеда ці бабу мусіць павесці ўжо нехта іншы. Але заўсёды бяруць з сабой толькі гэтую стрэльбу, бо іншае зброі ў вёсцы няма, i вядуць толькі па гэтай дарозе. Ходзяць забіваць па двое, каб ніхто не ўведаў, каторы забойца, каб самому забойцу не так муляў душу грэх.
Пра ўсе гэта я пачаў думаць тады, калі спаў з Наташкай, якраз Хадорынай унучкай. Мне акурат споўнілася шаснаццаць гадоў, а Адаму — пятнаццаць. Ён спаў з Наташкай у наступную ноч. Гэтак мы сталі мужчынамі i доўга не марудзілі.
Мы прыйшлі да старой Хадоры, i яна сказала, на чыім падстрэшшы ляжыць цяпер старая стрэльба. Стрэльбу трэ было скрасці, а пасля ўсяго закінуць на свае падстрэшша. За гэтым парадкам сачылі ў весцы старыя людзі...
— Чаму такі звычай?.. — раптам азваўся Адам. Хадора аж войкнула.
— Ну... — гукнуў я няпэўна.
— Забіў чалавека, i закона на цябе няма. Быццам проста памер чалавек, i ўсе. А ты жыві...
— Дык то ж наш закон, дзеравенскі,— асцярожна сказала старая.— То ж усіх. Вунь колькі крыжоў. I цябе ж, унучак, некалі... дай Бог здароўечка.
— У іншых весках старым цімураўцы дровы нарыхтоўваюць,— сказаў Адам.
— Aгa, aгa, i двое хлопцаў да аднае дзеўкі праз дзень не ходзяць тамака,— папракнула Хадора.
— Гэта паўсюль аднолькава,— сказаў я.
— Ты ведаеш! А што, як народзіць? Хто яе тады возьме? Ты ці ты, мазурыкі?..
— Да каго прыйдзе, той i возьме,— адказаў Адам.
— А што ж,— супакоілася старая,— яна дзевачка добрая, спраўная.
Ужо даўно мы абмінулі самы апошні крыж. Я падумаў: «Што, калі б яма зараз папрасілася адпусціць яе? Свет шырокі... А то будзеш тады ўсе жыцце згадваць...»
— A ўсе адно,— працягвала Хадора,— раней так не мужнелі. Вось у мяне толькі адзін чалавек быў. На вайне забілі. I ў яго толькі адна я была.
— Дзед Стахван? — спытаўся Адам.— A ці ж вадзіў ён каго на Крыжовую дарогу?
— Вадзіў, а як жа ж? Але да вайны яшчэ. Хто гэта цяпер будзе ведаць?..
I тут я падумаў: а што, як не папросіцца? Што ж гэта, яе сапраўды расстрэльваць? Я не магу. Хіба мы звяры якія, нелюдзі? Не-е-е...
Традыцыя, бачыш! На паперы яно хораша.
Між тым ісці болей не выпадала, трэ было думаць пра супынак. Ці ж мы мужчыны, калі так доўга цягнем гэтую справу? Сказаць трэба рашуча: так i так. Забіваць не будзем. Закон адмяняецца.
— А можа, так i трэба? — пачаў я разважаць у голас.— Якая ад старых карысць? Адно перашкоды. Я ў горадзе такіх дзядоў бачыў, што паўсюль наперад чаргі лезуць. Людзі абураюцца, а тыя пасведчанне дастаюць — інвалід з вайны. I багата такіх... А я думаю, чаму гэты інвалід праз пяцьдзесят гадоў пасля перамогі, калі ўсе самыя здаровыя ўжо паўміралі, жыве сабе на скарбовыя грошы, яшчэ i без чаргі... Яму столькі жыцця выпала, што нам i не сасніцца, ажно яшчэ i шануй яго. Не раўнуючы як пана багатага. А што, як заўтра вайна ядзерная, радыяцыя ці яшчэ якое насланне? Адразу кожны атрымае свае: ен восемдзесят ці дзевяноста, а я — шаснаццаць. За што такая няроўнасць?
Яно, вядома, што мне зрабіў той інвалід? Хай сабе жыве. Гэта ж як на жыцце паглядзець. Калі яно — багацце i радасць, тады, можа, i праўда трэба ўсіх старых — на Крыжовую дарогу. A калі жыцце — мука, тады трэба ix шанаваць. Яны напакутаваліся i здабылі для нас лепшае жыцце... Толькі ж ніхто не ведае: якое яно лепшае, а якое горшае. Часам жа i для нас яно невыноснае. А старыя кажуць: «Вось цяпер бы толькі жыць, каб здароўе было»,— ці не ад таго, што папросту паміраць не хочацца?