Адам унурыўся ў брук:
— Можа, i так. Але ж баба Хадора без чаргі не лезе. Хай бы ў горадзе i стралялі.
Нябога Адам ажно перакасіўся на адзін бок. Гэта я мог перакідаць рыдлеўку з пляча на плячо ці несці ў руцэ. А яму, каб перавесіць стрэльбу, трэба яе зняць — значыцца, напалохаць усіх i сябе таксама. Вось i хінецца наперакос, трывае.
Абапал дарогі ў лесе збіралася цямрэча. I я падумаў, што гэтая дарога не можа быць бясконцая. Прынамсі, рана ці позна скончыцца лес, пачнецца якая-небудзь веска. I нібы ў адказ на свае думкі далека наперадзе я пачуў шум цягніка.
А яшчэ я раптам падумаў, што Адам можа адмовіцца страляць. I ад гэтага мне адразу стала млосна. Бо з пачгатку, як толькі ен узяў стрэльбу на плячо, я быў упэўнены, што страляць будзе ен i нават не ўяўляў пра сябе. А тут уявіў, i мне зрабілася гідка. Я б проста не здолеў націснуць...
— Трэба спыняцца,— сказаў я, каб усе неяк высветлілася.
Старая Хадора, як ішла ззаду, так i стала бачком, пазіраючы на нас.
Адам глыбока ўздыхнуў, скінуў з пляча стрэльбу i працягнуў яе мне:
— Ты старэйшы.
Я рашуча ўзяў стрэльбу, закінуў яе сабе на плячо i рушыў далей, сказаўшы Адаму: «Адпачні».
Цяпер ён нёс рыдлёўку.
Стрэльба здалася мне занадта лёгкай.
Зразумела, ніхто не стаў высвятляць, чаму я так зрабіў, а мне трэба было ўсё добра абдумаць.
Я ўжо ведаў, што стрэліць не здолею i што Адам мяне падтрымае. Заставалася неяк угаварыць Хадору. Але як?
— Баба Хадора,— спытаўся я,— а куды вядзе Крыжовая дарога?
— На той свет, а там — каму куды: каму ў рай, а каму ў пекла.
— Гэта ясна. А тут, на зямлі, куды вядзе?
— Хто ж яго ведае?.. Колісь у нас у вёсцы панскі палац быў, i пан да яго гэты шлях выбрукаваў. Стахван яшчэ тут падрабляў. А адкуль — не ведаю. Хто ж цяпер ведае?
— Мусіць, з таго свету,— сказаў я.
— Не, малец. З таго свету не вяртаюцца. Ніколі такога не было.
— А можа, старыя ўцякалі з-пад расстрэлу i хаваліся ў лесе. А маладыя крыж паставяць — i дадому. Маўляў, справа зробленая.
— Не, малец,— пасміхнулася старая.— Няма старым людзям клопату ў лесе хавацца. Можа, ix там лепшае жыцце чакае? Ты во ўсё ідзеш, мяне затрымліваеш. А мяне там мой Стахван жджэ.
— I праўда,— сказаў Адам,— пакурым.
«Пакурым!» Так бы i сказаў: сканчай справу. А то — пакурым!
Сітуацыя рабілася безвыходная. Пэўна, калі я мужчына, дык не павінен марудзіць.
Мы селі пры дарозе, запалілі. Старая зноў стала воддаль, бачком.
— Але ж няпраўду кажаш, бабка,— казаў я.— Усе расстраляныя не сваей смерцю памерлі, i душы іхнія не на небе, а тут, паміж нас лётаюць.
— Дык i Стахван жа мой на хронце загінуў,— сказала Хадора,— усе адно сустрэнемся.
— A калі мы цябе зараз не заб'ем, а так пакінем, што тады рабіцьмеш?
Хадора задумалася:
— Тады ў вёску вярнуся, жыць буду, пакуль хто з маладых зноў не павядзе.
«А нам ганьба»,— дадумаў я ейны сказ.
— A калі мы табе грошай дамо, ды ідзі сабе — свет шырокі?
— Не дуры, малец,— зазлавала старая.
— Але ж ты паміраць не спяшаешся?
— Хто ж паміраць спяшаецца! — адказала яна i села.
Мы зноў пачулі шум цягніка. Цяпер ужо зусім блізка. Значыцца, далей ісці нельга. Мне захацелася спаць, i я шырока пазяхнуў. Следам пазяхнулі астатнія.
— Распавядзі нам, бабка, чаго-небудзь перад смерцю,— сказаў я, адчуўшы мулкую ляноту ў целе i абыякавасць да ўсяго навокал.
— Што ж я вам распавяду? — сказала Хадора, гледзячы перад сабою ў зямлю.
— Ну хоць памаліся як належыць.
— Дык цяперака ж не моляцца.
— Не моляцца, а расстрэльваюць, як раней,— буркнуў я.
— Гэх,— уздыхнула Хадора.
Высока на небе сядзелі зоры, i зноў чуваць было цягніка.
— Бабка, а каго пасля цябе павядуць?
— Дык, мусіць жа, Петру, твайго бацьку.
Майго бацьку? Ён жа не стары яшчэ. Гэтая навіна была для мяне зусім нечаканая. А Хадора супакоіла:
— Нічога, хлопец, такі закон!
Усярэдзіне ў мяне штосьці панікавала, ад таго, што не здолею стрэліць.
— А ты, малец, думай пра мяне якія кепскія думкі, тады лягчэй скончыш,— нібы чытала мае думкі старая,
У-у, гадаўка, гадзюка, баба Юга...
Не, не магу.
— Хто ж гэта бацьку павядзе? — спытаўся я ў Адама.— Няўжо Бака?
— Бака,— пацвердзіў Адам.
Ува мне ажно ўскіпела затоеная здаўна нянавісць да гэтага ціхмянага акулярыстага хлопца, якога клікалі Бакам.
У-у, сволач, поскудзь, мярзота!..
— Уставай, бабка, страляць будзем! — сказаў я i нечакана для самога сябе дадаў: — За бацьку.
Старая нерашуча паднялася, быццам прысядала на далекую дарогу.