Паліцай замітусіўся i зноў крыкнуў, цяпер ужо Герхарду:
— Мая фамілія Батракоў.
— Добра,— сказаў Герхард.— Ідзі, яшчэ раз палічы людзей.
Паліцай кінуўся ў хату.
Тым часам я зачыніў дзверы, паставіў падпор i адышоў на некалькі крокаў. З забітых вокнаў пачулася чалавечае выццё. Герхард шпурнуў запалку, i хата ўмэнт загарэлася.
...Мы рушылі далей па снежным цаліку. Наперадзе над даляглядам навісаў густы туман. Здавалася, неба сышло на зямлю, бо ўсё — i ўнізе, i ўверсе — было аднолькавага светла-шэрага колеру.
На якую хвіліну самотны крык сарваў цішыню.
— Мусіць, гэта той паліцыянт,— заўважыў я.
— Мусіць, так,— азваўся стомленым голасам Герхард.
Ужо зусім блізка з левага боку чакаў наш зялёны грузавік. Гюнтар пазіраў на нас з кабіны.
Крыху далей, справа, у смузе праглядвалася купка салдатаў. Яны сышліся да сухога лазняку i цяпер грэліся каля вогнішча. Гэта была наша каманда. Хударлявы Ганс размахваў рукамі. Ён заўсёды нечым забаўляў астатніх.
Герхард адчыніў дзверцы i сеў у кабіну.
— Скажы ім, што праз тры хвіліны выязджаем. На сення ўсе.
Я ступіў на глыбокі нечапаны снег. Здавалася, што нічога не адбываецца на гэтай зямлі, што, акрамя нас, тут нішто не рухаецца, не гаворыць. Вакол была толькі ціша i змярцвенне.
Пад нябеснай шэранню гублялася белае зімовае сонца...
2.
Што гэта было перада мной? Сутонне. Цемныя шыбіны. Акно? Вялікі аснежаны двор... I сцены будынкаў. I нават грукатлівыя перабоі далёкага цягніка.
Усе гэта мроілася за цёмным шклом, але ўсяго гэтага там не было. Я хацеў, намагаўся нешта ўспомніць, i яно ўспаміналася, але не маё. Там, за шклом, стаялі кнігі.
Як счэпленыя вагоны хуткіх экспрэсаў, беглі адзін за адным тамы класікаў. У імклівым руху ix адчуваўся спакой. Тамы сучаснікаў стракацелі, свяціліся прыхаванаю пыхай: «Бяры, разгарні нас. Мы ўсе з дэдыкацыямі!» Побач з ненатуральна тоўстай, шмат разоў падклейванай руінай, назву якой немагчыма было разабраць, суседзіў сілком запіхнуты ў паліцу патрапаны часопіс з алоўкавым надпісам на зрэзе: «Там».
Там, за кнігамі, я ўжо бачыў слаба асветлены пакой. Чалавек за часопісным столікам перабіраў аркушы машынапісу. Прыглушаныя галасы. Я ледзьве разбіраў словы...
— Мне, малады чалавек, не выпадае рэцэнзаваць вас. Надта ж розныя ў нас уяўленні. I падыходы. Таму i падтрымаць вас я не змагу. Не стану. Бо, як на маю думку, дык тут у вас не пра вайну, якую мне давялося зведаць асабіста. I, дарэчы, не апавяданне, як вы прыдумалі падпісаць. Усе гэта неяк штучна... Дый не паверыў я вам.
Ён гаварыў зусім прыязна, крыху пакутуючы ці, можа, іранізуючы.
А я ўжо кудысьці адыходзіў, знікаў з гэтага мроіва. I голас мой прагучаў таксама аднекуль з-за сцяны, глуха:
— Што ж...
— Вы, спадзяюся, не з разлікам, a ў нейкім сваім шчырым парыванні пісалі гэта? — ен паказаў на машынапіс.— Толькі навошта? Вайна...
— Пішуць пра тое, ціто найбольш хвалюе...
—...перад усім пра тое, што добра ведаюць. А вы? А вам з выгляду няма i дваццаці. Напэўна, i бацька ваш у вайну яшчэ падшпаркам бегаў. Адкуль вы можаце яе ведаць? З кніг ды з кіно? Але расхожыя сітуацыі, розныя штатныя дэталі — гэта яшчэ не веданне вайны.
/«Парадокс: я, ваенны пісьменнік, упэўнены ў тым, што ніхто лепш за ветэрана пра вайну не напіша, спадзяюся, аднак, што тэма i справа мая не спыняцца i пасля мяне, але не магу пажадаць гэтаму маладзёну ці ягонаму раўналетку: вось, маўляў, вам бы там пабываць! Там, у падпаленай хаце, адкуль не вярталіся. Ніхто не вярнуўся. Толькі гэтыя герхарды, понтары, гансы. Ды той, хто напісаў пра ix, хто ix сёння прыдумаў. Дзіўны хаўрус! Пацукі!.. Я толькі магу пажадаць ім маёй смерці. Тады, маўляў, як хочаце... Як жа блізка, аказваецца, шчырая заклапочанасць лёсам наступнікаў i гэтае «пасля нас хоць трава...»/
Ён быў высока, вышэй за мяне, дзесьці на сваіх аблоках. На аблоках са сваіх твораў, прэмій, званняў... Такія, мусіць, калі й падаюць, дык падаюць там, наверсе. Ён упадзе, а мы ўсё адно будзем бачыць толькі ягонае воблака — з ім цi без яго... Такі не дасць пераконваць сябе. Але каму я яшчэ выкажуся, калі яшчэ прыкладуся да гэткай лінаркі, калі яшчэ сыдуся з такім i, можа быць, сцверджу сябе, вырвуся з мроіва i атрымаю яснасць? Хоць начну.
— Вядома, з кніг ды з кіно, з пераказаў. Толькі цяпер усе мы такія, з кніг ды з кіно, з расхожых фрагментаў. Але мы пішам. Бо што ні кажыце, а вайну мы ведаем. Можа, зусім па-свойму, але не скажона. Так шмат было кантрольных званкоў, што ніяк не зваліш на сапсаваны тэлефон.
А ён разглядаў свае рукі, тэпці, мэблю ў пакоі. I голас ягоны далятаў ужо сапраўды не з-за сцяны, а аднекуль зверху.
/«Цяпер ён пачне пра актуальную ядзерную пагрозу, пра парваныя родавыя карані. Ягоны дзед загінуў дзе-небудзь у Ростаку, у апошні дзень вайны. Напэўна, яму патрэбная парада... Каб жа я мог ведаць, што яму трэба. Каб я ведаў, як яно ўсё робіцца i што будзе заўтра. Не скажаш жа яму, што сам вечна вагаешея. Тут спраўджанае выйсце — ментарскі тон. Кажы абы не пра тое, што думаеш, i яны самі складуцца: парады, высновы. Аж самому дзіўна стане»./