Ён яшчэ нешта казаў, але словы ягоныя паволі рабіліся неразборлівыя, да таго ж хутка цямнела ў тым загадкавым пакоі. A калі ўсе канчаткова знікла i сціхла, я зразумеў, што па-ранейшаму стаю каля кніжнае паліцы i намагаюся прачытаць назву на карэньчыку ненатуральна тоўстай паклеенай кнігі. Я, напэўна, задумаўся, бо цяпер назва чыталася вельмі легка: «У святле неабвержных фактаў». Што ж, мякка кажучы, не без прэтэнзіі. Але, шаноўны,— сказаў бы я цяпер невядомаму аўтару,— не бывае неабвержных фактаў. Як i «абвержных» — не бывае. Бо самі па сабе факты ані на што не прэтэндуюць...
3.
Сэрца чагосьці сарвалася. Я хадзіў па лесе. Унукі недзе побач бегалі. А я грыбы збіраў... Не, гэта ж зімою. Вунь як з рота пара валіць. Якія тут грыбы...
Успамінаў я сваю маладосць, свае першыя крокі. Toe апавяданне нешта згадалася. «Там»! I як жа бэсціў мяне прызнаны парнаснік!
Не, не памятаю. Хацеў прыгадаць i вось — забыўся. Ці, можа, не свае што ўспомніў. Сэрца сарвалася. Нейкая слабасць нацекла ў калені. Ногі падламіліся. I я паваліўся. Проста на снег. Пад камель старога дуба.
Паволі нямела ўсярэдзіне. I нешта думка прычапілася, што больш не ўстану.
Гэх, як ен мяне бэсціў! Ну i слушна. Чаго гэта смаркач узяўся пісаць пра вайну? Ен у гэтым, мабыць, цынізм убачыў. Маўляў, я гарэў, а ты — не. Мне папраўдзе баліць, а ты сабе свой боль прыдумаў... Сваімі халоднымі мазгамі.
Не сказаў я яму тады, што мне ўжо дваццаць тры i што служыў. Нават ваяваў трохі. Але навошта цяпер пра гэта ўспамінаць? Даўно няма таго пісьменніка. А можа, i не было? Можа, i праўда, штось не свае я ўспомніў?..
Снег вакол белы-белы. Усе адно як мая сівая галава...
Зіма, зіма якая!
Чаму гэта жыццё лічаць толькі летамі? Можна было б i зімамі. Зрэшты, i лічаць жа жыццё, а не сон, не смерць... Зіма вельмі падобная да магільнага сну. Асабліва калі яна апошняя. Летаў шмат, a зіма толькі адна...
— Апошняя,— прашаптаў я i прыплюшчыў павекі.
Маё жыцце...Няхай нічога асаблівага не зроблена, a паміраць не хочацца. Дзе ж тыя хлопчыкі мае падзеліся? Вось спахопяцца, а дзеда няма.
Не, паміраць не хочацца. Можа, таму й не хочацца, што нічога не зроблена?
A ўсё ж добра ен мяне бэсціў. Кажа, шукай, новае шукай, у сабе. Пэўне ж, не аднаму мне ен гэта казаў. Бо тады ўсе кінуліся шукаць. I калі кожны зазірнуў у сябе ды знайшоў сябе, тады выявілася, што й без вайны есць безліч усялякіх важных спраў.
I я таксама не зацыкліўся, шукаў. Ды так на паўдарозе мяне старасць i спыніла. Толькі й даўмеўся, што нешта трэба такое, каб адначасова i вечнае, i новае. А што? Не ведаю...
Мяккая зімовая дрымота ахоплівала мяне, сплятала ў галаве нечаканыя думкі, якія цяпер здаваліся прарочымі, ратунковымі.
Вадома, кожны раней ці пазней сустрэне смерць. Тут усе пастаўленыя да аднаго муру. Усе роўныя ў правах, магчымасцях, нават у абавязках. Роўныя, але розныя. Калі ты паверыў у безнадзейнасць, дык нічога, апроч гэтага самага мура, i не ўбачыш. Калі табе вельмі хочацца жыць — убачыш вакно. I самы пасрэдны краявід з гэтага вакна здасца табе самым родным i дарагім. Нарэшце, калі ты конча пастанавіў жыць — убачыш дзверы...
Во якія дзівосы! А спачатку быў толькі мур.
Трэба распавесці пра гэта. Я найду. Гэта ж выйсце. Не для тых, вядома, каго зваліць старасць, а для тых, хто валіць сябе сам. Пайду...
Я сілком расплюшчыў павекі i ўбачыў дрэва. Вялізны зімовы дуб падымаўся нада мною ў аблокі, несучы да ix воблака сваей кроны. Па ўсім целе дрэва-волата струменілі сокі, яны напаўнялі карані-жылы, якія прагна ўпіліся ў мерзлую зямлю. Там, пад яе халоднай карою, цяклі жывыя рэкі, i недзе пад імі свяціла нязгаснае, непаўторнае сонца.
Дуб загайдаў галінамі, спуджана хільнуўся кронаю ўбок. Гэтак спуджана косіць вокам конь, які вязе мерцвяка.
1984
НЕМАЧ
Спачатку я думаў пра жанчын... Я часта думаю пра ix на вуліцы. A калі апынаюся з імі ў адным ложку, мне нясцерпна хочацца пісаць! Я, далібог, здатны на нешта геніяльнае. Асабліва ў тую хвіліну, калі ніяк немагчыма адлучыцца да стала.
Потым я заўсёды дакараю сябе. Бо потым у мяне нічога не атрымліваецца. Я зноў іду па вуліцы i думаю пра жанчын. Я думаю, што ў тую хвілю, калі не здолеў пісаць, жанчына была падобная да вялікае рыбіны. Мне ўяўляецца акула ці, у лепшым выпадку, нэрпа... Праўда, нэрпа не рыба, але не ў гэтым рэч. Я думаю, што той, хто прыдумаў русалак, прымаляваў да хваста другую палову ад лішняе велікадушнасці. А той, хто параўноўвае жанчын з рознымі пухнатымі, ласкавымі навобмацак істотамі: коткамі, зайцамі, вавёркамі,— вялікі прымітыў. Асабіста я, калі жанчына пачынае хваляваць мяне, не знаходжу для яе лепшага слова, чым жанчына. I ўсё. Гэта як спакуса. Пасля таго — рыбіна. А перад тым яны ўяўляюцца мне птушкамі. Сініца, дзятліца, кура... Яны не хвалююць мяне. I ў гэтым — пуставатае, але, відаць, нармалёвае жыццё, калі цябе, адурэлага, не кідае то ў вар, то ў лёд...