Такім чынам, я думаў пра жанчын, Мяне цешыла тое, што думаю шчырую праўду i не хлушу сам сабе. Я нават супакоіўся, забыўся на свае сапсаванае натхненне i крочыў досыць упэўнена, хоць без мэты. Аж пакуль не пабачыў яе. Яна ішла насустрач i так паглядзела на мяне, што я адразу звярнуў у нейкую браму. Каб непрыкметна паглядзець ей услед.
Не скажу, што я разбіраюся ў паставах. А як пачну разважаць, дык страчваю цікавасць. Яшчэ раней, чым тая пастава сыдзе ў натоўп. Я ж толькі i прашапчу: «Нішто...» Не надта каб пажадліва. Прашапчу i агледжуся.
...Гэтым разам вакол былі могілкі. Знаёмыя, я памятаў ix яшчэ з дзяцінства. Між задымленых i людных гарадскіх вуліц яны былі бліжнім ад дому гаем. I дзед прыводзіў мяне сюды на шпацыр, у чыстае хваёвае паветра.
Уваходзячы, мы спыняліся каля гэтага каменнага анёлка на высокім пастаменце. I я разглядаў пухкі дзіцячы твар, на якім дажджы i пыл намалявалі брудныя пісягі. Адное крылца абсыпалася, i замест яго з плечука тырчала ржавая арматурына. Я пытаўся ў дзеда: ці не таму анёлак плача, што яму баліць крылца? А дзед адказваў, што помнікам не баліць. Але я адчуваў, што дзед i сам не надта верыць у свае тлумачэнні.
— Гэта наш род, наша памяць,— паказваў дзед на доўгія шэрагі аснежаных узгоркаў, з якіх вытыркаліся помнікі.
Ён спыняўся каля мармуровых плітаў i нават у мароз доўга стаяў з непакрытаю галавою.
— Чаму ты так доўга стаіш? — пытаўся я.
А дзед адразу ішоў далей, зноў паўтараючы: «Гэта наша памяць, нашы пісьменнікі».
Мой дзед i сам быў пісьменнікам, аўтарам прыжыццёвага шасцітомніка. Пасля яго, здаецца, не перавыдавалі. Я спрабаваў чытаць некаторыя ягоныя раманы — «Муравейніцу» i яшчэ нешта. Яны не асабліва мяне ўразілі.
— Калі ты вырасцеш,— казаў мне дзед,— ты таксама будзеш пісаць кнігі. A калі памрэш, праз трыста гадоў, таксама зоймеш сваё месца тут. Як твае продкі. Тут увесь наш род, наша радзіма.
— I я таксама буду падпісвацца «Жнівень»?
— Не,— усміхаўся дзед.— Ты знойдзеш сабе іншы псеўдонім. Напрыклад, Снежань ці Верасень. Тое, чаго яшчэ не было.
— А «Верасень» ужо быў,— пярэчыў я.— Ёсць такі таматны сок.
— Ну, тады Снежань,— сканчаў размову дзед.— Снежань яшчэ не заняты.
Мы йшлі праз могілкі, i дзед заўседы апавядаў мне, хто тут ляжыць. Але я не слухаў яго i амаль нічога не запамінаў. Я ўжо тады разважаў пра жанчын. Часам мне здаецца, што я думаю пра ix ад нараджэння. А тады мне вельмі падабалася жоўтая скульптура нейкай багіні ў зусім празрыстай сукенцы. Я нават не верыў, што яна каменная. Пазней яна некуды знікла, i я стаў думаць толькі пра жывых жанчын.
— Гэта наша гісторыя,— пачынаў дзед сваю экскурсію каля брамы.— Гэтым магілам сотні гадоў. Па іменах на плітах мы прасочваем мінуўшчыну нашае Бацькаўшчыны...
— А гэта — пачатак нашага стагоддзя,— казаў ен, калі мы набліжаліся да капліцы ўсярэдзіне кладоў. I зноў называў розныя прозвішчы.
Мы праходзілі пад высокімі хвоямі паўз магілы дзедавых сяброў i набліжаліся да задняе агароджы. Тут яшчэ заставалася пустое, вольнае месца, дзе сям-там прухнела ўсялякае пахавальнае смецце.
— Дзеду,— пытаўся я,— а гэта нашая будучыня?
Але дзед не любіў гэтага пытання i ніколі не адказваў на яго. Толькі ў апошні раз, перад тым, як зусім злег, ен сказаў мне:
— Не дуры. Будучыня — гэта ты.
А мне тады падалося, што ен зноў не зусім шчыры...
Дзеда хавалі на той самай пустцы. Сабралася шмат пісьменнікаў. Спачатку мы стаялі разам з мамай, а пасля яе запрасілі людзі з аргкамітэту. А я апынуўся сярод музыкаў i міжволі слухаў іхнюю гаману.
— Все-таки отвыкаем мы от этой музыки,— казаў скрыпач. Ён стаяў спінаю да мяне і, здавалася, проста разважаў уголас.— Еще совсем недавно где только не услышишь: и в парке, и на сцене, и по радио. А теперь... Знаете, когда где-то вдруг заиграет духовой оркестр, все равно что, пусть бодрый марш или вальс,— меня каждый раз подташнивает. Будто где-то хоронят человека.
— Значит, по-вашему, место духового оркестра сейчас только на кладбище? — спытаў бубнар, не гледзячы ў бок скрыпача.— Может быть... Но тогда что тут делаете вы, со скрипкой?
— Он решил, что раз уж нам суждено вымирать, то надо поскорее выжить нас из последней цитадели! — пасміхнуўся трубач і, нібы шукаючы згоды, паглядзеў на мяне.
— Ерунда... Между прочим, покойник в завещании просил именно скрипку. Я даже слышал, что он сам был то ли поэтом, то ли композитором. Правда, из местных,— сказаў скрыпач.— Так что согласитесь, у меня было больше шансов играть на сегодняшних похоронах. Хоть я и пришел сюда впервые.