С к а р ы н а. Ну, пастой сабе. (Бярэ кніжку. адгортвае старонку: чытае больш па памяці, чым па тэкце. ) «В сей книзе всее прироженое мудрости зачало и конець... В сей книзе вси законы и права, ими же люде на земли справоватися имеють, попи-
ваны суть... В сей книзе вси лекарства, душевные и телесные зуполне знайдете. Ту навчение филозофии добронравное, яко любити Бога для самого себе и ближнего для Бога, имамы...
Хощеши ли умети граматику или, по-рускы говорячи, грамоту, еже добре чести и мовити учить, знайдеши в зуполнай Бивлии, Псалтыру, чти ее...»
В а р т а ў н і к. Распавядаеш прыгожа, і паверыць хочацца, а не магу... Не, калі заплюшчыць вочы, можа б, і паверыў, што ты ўсё гэта сам у кнігу ўставіў, а як гляну на тваё рыззё - не магу.
С к а р ы н а (падае кнігу). Тады патрымай... пагартай...
В а р т а ў н і к. А што з таго?..
С к а р ы н а. Ну, хоць на выявы паглядзі!.. Я іх сам маляваў і ў кнігі ўставіў. ( Цытуе па памяці.)«А для таго, абы братия моя Русь, люди посполитые, чтучи могли лепей разумети...»
В а р т а ў н і к (разглядае малюнкі і з захапленнем, і са здзіўленнем, і са страхам). А гэта хто?..Хрыстос ці мо епіскап які?..
С к а р ы н а. Гэта - я...
В а р т а ў н і к. Як - ты?!
С к а р ы н а. А так, як бачыш: уласнай персонаю, толькі не ў лахманах, ад якіх у цябе такі недавер, а ў доктарскай мантыі...
В а р т а ў н і к ( з недаверам і злосцю ). Значыцца, ты яшчэ і святы?!. Каго толькі ў маёй вязніцы не было, а святыя яшчэ не трапляліся... (Крычыць.)Прахвост ты, манюка, а не святы! І хопіць мяне ў дурні ўшываць!.. А даведаюся, што канакрад, я цябе валацугу...
С к а р ы н а. Не гарачыся. Прыгледзься да мяне і да маёй выявы. ( Становіцца бліжэй да святла, прыгладжвае валасы, вусы.) Там жа ўнізе так і напісана: (цытуе) «Прото я, Францишек, Скоринин сын с Полоцька, в лекарскых науках доктор, разумея сее, иже без страху Божня, без мудрости и без добрых обычаев не ест мощно, почстиве жити людем посполите на земли, казал есми тиснути книги
сии руским языком напред ко чти и к похвале створителю, спасителю, утешителю Богу... потом людем простым посполитым к пожитку и ко розмножению добрых обычаев, абы, научившися мудрости, добре живучи на свете, милостивого Бога хвалили...»
Пакуль Скарына па памяці чытае гэтыя словы, Вартаўнік збянтэжана глядзіць то на яго, то на выяву ў кнізе.
В а р т а ў н і к. Францішак?! Ты той самы Францішак, сын старога купца Лукі Скарыны?!.
С к а р ы н а. Той самы, якога ты, Янка, вучыў некалі плаваць і які чытаў табе на Барысавым камені, што ляжыць на стрыжні Дзвіны, загадкавае і старажытнае: «Господи, помози рабу своему Борису».
Вартаўнік кідаецца ў абдымкі да Скарыны.
В а р т а ў н і к (крыху супакоіўшыся). Што ж ты мне колькі дзён галаву тлуміш?!.
С к а р ы н а. Прыглядаўся. Мальцаў хацеў тваіх пабачыць. Ці падобныя, думаю, на бацьку ў свае гады...
В а р т а ў н і к (вельмі таропка ). Чым дапамагчы?!. А можа, сёння не і збяжым?!. Мне толькі мальцаў папярэдзіць, а мая пані Анэлька за мной на край свету з'едзе. І што мне ў гэтай Познані?!.
С к а р ы н а. Барані Божа - ніякіх уцёкаў. Не канакрад жа я,сапраўды!
В а р т а ў н і к. Дык а што тады?!.
С к а р ы н а. Прынясі мне аркуш паперы, чарніла і пяро. Я напішу ліст аднаму чалавеку, і мярзотнікі, якія надзелі на мяне гэтае рыззё, у зубах прынясуць мне доктарскую мантыю!
В а р т а ў н і к (узбуджана глядзіць на Скарыну, абыходзіць яго вакол, дакранаецца да кнігі). Ай, Францішак! Ай, братачка! Калі ты мне пераказваў
знакі з Барысава каменя, я мог бы здагадацца, што далёка пойдзеш! Але каб у твае гады, жывым... у святыя?!. Згубіш ты галаву, чалавек...
С к а р ы н а. Мне і кароль пра тое казаў.
В а р т а ў н і к (збянтэжана). Як - кароль?!.
С к а р ы н а. Быў выпадак.
Сцэна зацямняецца.
ІІІ
З успамінаў Скарыны
Кракаў. Тронная зала. На троне кароль польскі і вялікі князь Вялікага княства Літоўскага Жыгімонт І Стары. Яму каля шасцідзесяці. Ён зняў чаравікі і падабраў ногі на трон. Карону павесіў на старчак спінкі трона злева. На старчаку справа вісіць «дзяржава». Кароль салодка спіць. Відаць, яму сніцца прыемны сон. Увахоцзіць каралева Бона. Надзвычай прыгожая, эфектная і вельмі экспансіўная жанчына. Ёй каля трыццаці, але выглядае намнога маладзейшай. Са здзекам і іроніяй глядзіць на караля, які падцягнуў пад сябе ногі і хавае пад пахі рукі, каб было цяплей. Нешта мармыча праз сон.
Б о н а. О, Санта Мадонна! Можа, прачнемся, ваша вялікасць?!. Прэсто! Прэсто!
Ж ы г і м о н т ( падхапіўшыся, перапалохана і таропка абувае чаравікі). Такі быў сон!.. Такі сон...
Б о н а ( надзявае каралю карону, дае ў рукі «дзяржаву» ). Ноччу, ноччу, ваша каралеўская вялікасць, будзеце сны глядзець...
Ж ы г і м о н т. Ноччу, мая слаўная каралева, як і заўсёды, я буду глядзець на вас, і не ў сне, а наяве...
Бона (сур'ёзна). Жартаваць, між іншым, таксама будзем ноччу...
Ж ы г і м о н т (не расшалопаў здзеку ). Была б ваша воля...
Б о н а (смяецца). Мая воля будзе... была б ваша моц.
Ж ы г і м о н т (разгублена і вікавата). Ну... тут ужо, як выпадзе...
Б о н а. О, Санта Мадонна! ( Садзіцца на свой трон, звоніць у званочак.)
З'яўляецца канцлер Гаштольд, схіляе галаву.
Яго вялікасць хоча бачыць доктара Скарыну і епіскапа Яна. ( З'едліва. ) Не лішнімі і вы будзеце, шаноўны канцлер...
Пакланіўшыся, канцлер выходзіць і вяртаецца зараз жа са Скарынай і епіскапам Янам. Запрошаныя вітаюць караля і каралеву нізкімі паклонамі. Усе апрануты
згодна сваіх пасад і званняў. Скарына - у доктарскай мантыі і берэце, які не здымае нават перад каронай.
Ж ы г і м о н т. Мы хацелі б прасіць нашых шаноўных канцлера і епіскапа даць магчымасць многавучонаму і знакамітаму мужу Францыску, сыну Скарыніну, пазнаёміцца з канчатковым тэкстам Статута Вялікага княства Літоўскага, да якога б ён прыклаў сваю руку і розум, які мы высока цэнім, і менавіта да таго, як вынесці названы збор законаў княства нашага на зацвярджэнне сейма.