Б о н а (катэгарычна). Ніколі! Ці пасля маёй смерці! Баста!
Ж ы г і м о н т. Кароль ці нават каралева могуць памерці. А каралеўства павінна жыць! Польшча павінна жыць! І яна будзе жыць. І добра, каб у міры і згодзе з Вялікім княствам...
Б о н а. І з Масковіяй...
Ж ы г і м о н т. І з Масковіяй, і з Турцыяй, і з Аўстрыяй, і з Венгрыяй, і з Чэхіяй, і з Прусіяй, і з імператарам Вялікай Рымскай імперыі. Інакш - пагібель! Каралеўская казна пустая, войска непаслухмянае, у дзяржаве разарэнне і мор, якіх яшчэ не было. І вам, яснавяльможная, варта было б памаліцца на Вялікае княства, якое стаіць заслонаю і ад маскавітаў, і ад татараў, і ад турак. І карона не зваліцца, калі каралева хоць для прыліку схіліць галаву перад тымі ж Радзівіламі, Гаштольдамі, Сапегамі ці Алелькавічамі. Дзякуй табе, Божа, што
яны яшчэ не адмаўляюць Ягелонам у сваёй дружбе і падтрымцы.
Б о н а. Але якой цаной вы купляеце іх дружбу?!.
Ж ы г і м о н т. Калі ўсё цаніць на грошы, можна чорту душу прадаць...
Б о н а (паднімае ўверх рукі). О Санта Мадонна!О Польшча?! O Rzeczpospolita?!
Ж ы г і м о н т. Не трэба заломваць рукі. Трэба раз і назаўсёды засвоіць, што ў Польшчы, не кажучы пра Вялікае княства, не прынята, каб камандавала жанчына.
Б о н а. А калі жанчына - каралева?..
Ж ы г і м о н т. Тым больш. Тут нават караля выбіраюць, які не заўсёды па сваёй волі выбірае каралеву... Усё! Баста!
Б о н а. Санта Мадонна...
Сцэна зацямняецца.
Д З Е Я Д Р У Г А Я
ІV
Познань. Скарына ў вязніцы. Грымяць запоры, уваходзіць Вартаўнік.
В а р т а ў н і к. Лічы, братачка, што табе пашанцавала: мальцы гатовы, Анэлька згодная, другога каня купіў, хоць і не такога, як канакрады звялі, але ехаць можна. (Вымае з-за пазухі свечку, запалкі, бутэлечку чарніла, гусінае пяро і аркуш паперы.) У самога пракурора пазычыў. Хацеў падзякаваць, ды пабаяўся, каб не дагналі. Напішы ім на памяць, каб шукалі ветру ў полі. А да раніцы наш і след прастыне.
С к а р ы н а. Рызыкоўны ты мужык, як я бачу!!.
В а р т а ў н і к. У нас у Полацку амаль усе такія: за дружбу - што ў вір, што ў балота!.. А Анэлька дык мяне яшчэ і разумным лічыць. А ёй пожна верыць, як мне!
С к а р ы н а. Тады канешне... А мальцам тваім - колькі?
В а р т а ў н і к. Што - колькі?..
С к а р ы н а. Гадоў колькі?..
В а р т а ў н і к. Семнаццаць.
С к а р ы н а. На двух?
В а р т а ў н і к. Чаму на двух? Кожнаму па семнаццаць. Мне Анэлька адразу двойнечку прэзентавала. А пастараешся, кажа, то мне і трох не цяжка. У Познані, маўляў, на гэта кожная здатная. Я табе, братачка, шчыра, па-зямляцку скажу, калі яшчэ не жанаты, то лепей жонкі за польку не знойдзеш. Без мух бабы! І калі ты да яе з ласкаю, то яна за табою...
С к а р ы н а (перапыняе). І ўсё ж уцякаць з Познані не будзем...
В а р т а ў н і к (разгублена). А што ж мы тады будзем?..
С к а р ы н а. «Насилию силою отпрение!»
В а р т а ў н і к (не разумее). Ты мне прасцей як-небудзь...
С к а р ы н а. За насілле адлуп дадзім. Змагацца будзем, каб перамагчы і Познань пакінуць паважанымі людзьмі, а не беглымі даўжнікамі.
В а р т а ў н і к. Ды разлічыўся я з усімі сваімі даўгамі!
С к а р ы н а. Ты разлічыўся, а я сваё з Лазара і Мойшы спагнаць хачу.
В а р т а ў н і к. З Лазара і Мойшы даўгі?.. Дык з іх жа яшчэ ніхто ніколі не спагнаў.
С к а р ы н а. Тады я першым буду! Дапамажы толькі - адзін не ўпраўлюся.
В а р т а ў н і к. Палачанін я ці не палачанін?!.
С к а р ы н а. Тады давядзецца табе, палачанін, паслаць аднаго сына ў Вільню, а другога ў Гданьск.
В а р т а ў н і к. І пашлю - не раз былі і не маленькія ўжо...
С к а р ы н а. У Гданьску трэба знайсці купца Рамана Скарыну - ён мне пляменнік, а ў Вільні епіскапа Яна - я на службе ў яго быў сакратаром і лекарам. Расказаць абодвум, дзе я і што са мною. Толькі епіскап можа дапамагчы Раману сустрэцца з каралём.
В а р т а ў н і к. Не возьмецца епіскап Я іх натуру ведаю.
С к а р ы н а. Ян возьмецца. Ён каралю пазашлюбны сын. І любіць каралеву, як кот сабаку...
В а р т а ў н і к. Хіба што...
С к а р ы н а. Мяне ж можа выратаваць толькі кароль, бо ўсе цянёты, як мне здаецца, сплецены на мяне за яго спінаю.
В а р т а ў н і к. І кім жа?
С к а р ы н а. Думаю, што каралевай.
В а р т а ў н і к. Во курва!
С к а р ы н а ( заціскае рот Вартаўніку ). Т-с-с!.. Мы дагаварыліся адзін аднаму да канца...
В а р т а ў н і к. Тады менш размоў! Пішы, што трэба, а я тым часам мальцаў папярэджу, каб коней у дарогу рыхтавалі. Мой яшчэ нічога, а куплены не
вельмі... ( Выходзячы. ) Канакрады - пся крэўі..
Грымяць запоры. Скарына запальвае свечку, ставіць яе на лаўку, прымошчваецца на падлозе, каб напісаць пісьмы.
Сцэна зацямняецца.
V
Кракаў. Чалавек у чорным і Бона.
Ч а л а в е к у ч о р н ы м. Гаварыце. Там чакаюць. (Паўза. ) Што кароль?
Б о н а. Кароль без улады - не кароль...
Ч а л а в е к у ч о р н ы м. Дакладней!
Б о н а. Ён не можа распараджацца казною. Ён сядзіць у Кракаве, а ў Вялікім княстве верхаводзяць канцлер, гетман, ваяводы, кашталяны, маршалкі. Ён не можа адмяніць рашэнні сейма і паноў-рады. Канцлер у Вялікім княстве - большы кароль за караля ў Польшчы. Пад яго рукой сілы, якія маюць... усе магчымасці маюць...
Ч а л а в е к у ч о р н ы м (перапыняе). Што шляхта?
Б о н а. Непадуладныя каралю магнаты душаць шляхту, шляхта душыць мяшчан і сялян, а тыя шукаюць паратунку і бягуць з вёсак і маёнткаў у гарады. Шляхта бунтуе ў сеймах і судах, якія судзяць па асобных указаннях, па «сумленні» і «мудрасці», але толькі не па закону. Але калі шляхце даць закон, яна знясе самога караля... А на гэты раз яна, здаецца, атрымае закон. Як ні дзіўна, але