— Ыгы, — адкрывалі тыя раты.
І ён сапраўды вымаў пальцамі правае вока і даваў яго здзіўленым гледачам. Вока аглядалі, мацалі рукамі... Малыя былі вельмі задаволеныя.
Вока ж тое было шкляное. Пратэз. Сапраўднае ён страціў недзе пад Берлінам на передавой.
Дык вось ён, гэты Бронь, падыходзіў да Ёрчыкавай камяніцы і крычаў:
— Памагай Бог, ахмэлак ты прыдуркаваты.
— Казаў Бог, каб і ты памог, аблуда аднавокая, — чулася з вышыні.
— Спускай сюды свае збаны!..
І ў адказ чулася бразганне вёдраў па каменнай сцяне. А праз хвіліну-другую ўжо чулася задыханае і з'едлівае «віра-віра...». Такім жа чынам падымалася гліна, пясок, цэмент і ўсё астатняе. Часам Бронь працаваў разам з Ёрчыкам да самага вечара.
Быў ён тут і за карэктара, выпраўляў памылкі. Справа ў тым, што «стваральнік памяці» цэглу клаў не абы-як, а выкладаў з яе прозвішчы нябожчыкаў. Для літар браў белыя цагліны, астатнюю прастору запаўняў камянямі, чырвонай цэглай.
Атрымалася прыгожа. Знізу сцяну апярэзваў надпіс, буйнейшы за астатнія: «Гэта памяць усім, хто калі-небудзь жыў у вёсцы Чыргі». А вышэй ішлі прозвішчы. Многа — сотні прозвішчаў. Хоць і вёсачка ж, здаецца, невялічкая.
А сцяна — нібы брук. Гэтак ладна падабраны камяні.
— Слухай, верхалаз, а як жа з тымі, хто яшчэ жывы? — мантыляецца ўнізе кудлатая чупрына Сліўкі, суседа праз тры хаты. — Хто іх у тваю «памяць» упіша? Што яны, горшыя за памерлых?
— А от, — смяецца з вышыні Ёрчык, — знойдзецца ж нехта іншы, заменіць мяне.
— А як не?
— Знойдзецца, не хвалюйся. Дзівакоў ва ўсе часы не бракавала.
— Ну, а як усё ж не заменіць?
— Ну не заменіць, дык што ж. Значыць, будзе як будзе.
— А-а, значыць, не дадумаў ты нешта. Калі памяць, то ўсім павінна быць памяць.
— Можа, ты дадумаеш. У цябе галава вунь якая вялізная. А яшчэ з чупрынаю — дык о-о-о!..
— На чорта мне яе ўсялякай лухтой забіваць. Хопіць на вёску і аднаго дурня.
І Сліўка садзіўся на перакулены вазок, паліў. А пасля, як і Бронь, запаўняў вёдры каменнем, глінаю ды пяском...
Так і будаваў «мясцовую памяць» дзікаваты Ёрчык. Ішоў год за годам. За гэты час памёр не адзін жыхар Чыргоў, бо жылі тут амаль адны толькі старыя. Ці не ў кожнай хаце ўжо карысталіся Ёрчыкавымі дзежкамі. І мёдам ласаваліся амаль усе. А пасля «стваральнік памяці» памёр, паспеўшы ў апошнія дні жыцця выкласці на самай вышыні сваё прозвішча і імя.
* * *
З таго часу мінаў не год і нават не дзесяцігоддзе. Памерлі дзеці тых, хто быў аднагодкам Ёрчыка. Могілкі зараслі лесам. А на месцы вёскі раскінулася поле. Нішто ўжо не нагадвала пра тое, што некалі тут густа цвілі вішні ды яблыні, бегала па вуліцы шчабятлівая малеча, мітусіліся заклапочаныя людзі.
Толькі пярэсты ад шматлікіх прозвішчаў слуп непарушна ўзвышаўся над маўклівай бязмежнай роўняддзю. І калі нехта праязджаў непадалёку па дарозе, абавязкова звяртаў на яго ўвагу і задзіраў галаву. А пасля тлумачыў каму-небудзь з тых, хто ўпершыню ў гэтых мясцінах:
— Калісьці тут стаяла вёска Чыргі, а ў ёй жыў нейкі дзівак (яго прозвішча выкладзена, кажуць, на самым версе і адсюль не бачна), які ўзвёў гэтую камяніцу. Будаваў памяць, хе-хе.
— Гм, і сапраўды. Атрымалася памяць... Ці ж не праўда?
Людзі паціскалі плячыма і думалі пра сваё. Можа, пра жывых.
Чорная вавёрка
Маё далёкае-далёкае дзяцінства непарыўна звязана з лесам. Я гойсаў з такімі ж дзікаватымі падшыванцамі, як і сам, па непралазных гушчарах, па дрэвах, нібы малпа, палохаючы казуль, лісіц ды зайцоў, якіх было тады процьма. Мы вазамі вазілі з лесу грыбы і кошыкамі лавілі рыбу ў лясных балоцістых сажалках, сябравалі з бабрамі, кармілі хлебам і чарвякамі птушанят у гнёздах і яшчэ паспявалі з дня ў дзень пасвіць чараду кароў.
Аднаго разу, загнаўшы свой паслухмяны і памяркоўны статак у чарамшаннік, мы (гэта значыць, я, Колька Сымонькаў ды яшчэ двое меншых за нас падшыванцаў, якія ніякай ролі ў маёй гісторыі не адыгралі) распалілі невялічкае вогнішча, пагулялі з ножыкам (хто прайграваў, той зубамі выцягваў з зямлі моцна ўбіты калочак), дасталі з кішэні некалькі бульбін і загарнулі іх у гарачыя вугольчыкі, пасля малыя нашукалі рыжыкаў, і мы падсмажылі іх разам з салам, нанізаўшы на лазовыя пруткі. Паснедалі, паразлягаліся, выставіўшы ўверх жываты (балазе, каровы хадзілі побач і добра чутно было, як храбусціць, рвецца ў іх моцных зубах жорсткая лясная трава). І тут я заўважыў на адной з высачэзных і галюткіх да самай вяршыні асін дупло, а ў ім востранькую чорную мордачку — рухавую і надта ж цікаўную.
— Глядзіце, — паказаў я мурзатым ад вуголля, тлушчу і абгарэлай бульбы пальцам на дупло, — вавёрка. Чорная вавёрка.