Шантыр. А я пра што?!
Гольман. «В этих видах наш Белорусский областной комитет вступил на путь защиты целостности Белоруссии в соответствующих учреждениях Петрограда и решил взять на себя почин созвать Чрезвычайный белорусский съезд 16, а не 5 декабря сего года». Благодарю спадарства за внимание.
Скірмунт. Вось і канкурэнт на ўладу як чорт з табакеркі…
Гольман (сядае ў крэсла). Между прочим, сидя здесь, я убедился, что конкурент, как изволил заметить пан Скирмунт, не ошибся. Вы никогда ни о чем не договоритесь между собой о предприятии. Вы всё утопите в дискуссиях и несогласиях. По истине, два белоруса — три политических партии.
Агульнае абурэнне прысутных.
Смоліч. Я лишаю вас слова, гражданин Гольман!
Гольман. Вы мне здесь можете заткнуть рот и даже выдворить из помещения. Но пока у вас будет такой раздрай, бардак и нерешительность к действию, вы не договоритесь не только с паном Скирмунтом, но и между собой.
Краўцоў (устае). А можа мне сапраўды… праводзіць адсюль гэтага… семіта?..
Гольман. Сам уйду. Но прежде скажу: не устроите свою белорусскую автономию в составе России — Лев Давыдович Бранштейн, то бишь товарищ Троцкий, создает здесь Жидовскую Советскую Республику с культурными автономиями белорусов, русских, поляков, татар и прочих шведов. Циркулируют такие слухи в кругах, близких к Смольному.
Прысутных паднімае з месцаў не здзіўленне пачутым, а шок, і яны моўчкі разглядаюць Гольмана, як нешта асаблівае і да гэтага не ўяўнае.
(Зусім спакойна.) Между прочим, ареал распространения сородичей Бранштейна и, естественно, моих абсолютно совпадает с этническими границами белорусов.
Скірмунт. Семіт, відаць, спадзяецца, што яго суродзічы не толькі ўкажуць месца, дзе беларусу начаваць, але і бытаваць наогул.
Гольман. А это уже просто антисемитский выпад! Ибо никто не смеет назвать жидка жидком, кроме самого жидка. И вы, пан Скирмунт, это зарубите себе на носу.
Краўцоў. Я такі яго выкіну…
Скірмунт. Не спяшайцеся. Пры ім хачу сказаць… Ідэя стварэння Жыдоўскай рэспублікі недзе ў еўрапейскай частцы Расіі вітала яшчэ над першым з’ездам РСДРП, праведзеным тут, у Менску з ініцыятывы і пад патранатам Бунда. На гэту небяспечную акалічнасць марксіст Плеханаў заўважыў: «Сионисты-бундовцы хотят утвердить Сион не в Палистине, а в пределах российского государства»[1]. Хоць я мяркую, што Бунд і яго прыхільнікі выберуць для сваёй рэспублікі не нейкі рэгіён былой імперыі, а ўсю былую імперыю, каб быць не толькі ў Менску, Бабруйску, Бердычаве ці Жмерынцы, а ўсюды і ва ўсім. Дзеля гэтай мэты суродзічы і паклоннікі Маркса і зрабілі ў Расіі дзве рэвалюцыі за адзін год.
Гольман. Вы, пан Скирмунт, антисемит, откровенный до цинизма!
Скірмунт. Як дэпутат Дзяржаўнай Думы і сябра Дзяржаўнага савета Расійскай імперыі я мог бы стаць антысемітам, паколькі расіянам са згоды той жа думы ўдалося зрабіць дэмакратычную рэвалюцыю, а пасля «рэвалюцыі» сацыялістычнай у Саўнаркоме Леніна камісарамі аказаліся адзін грузін, адзін армянін і 20 семітаў, і ні аднаго рускага. А ў ваенным камісарыяце Бранштэйна-Троцкага адзін латыш на 34 семіты. Камісарыят унутраных спраў поўнасцю складаецца з адных семітаў, а ВЧК адсоткаў на 95. I я ўсё ж не антысеміт, а толькі антыбундавец.
Гольман. Я заявляю решительный протест и покидаю ваше националистическое зборище. (Выходзіць, грымнуўшы дзвярыма.)
Краўцоў. I ўсё ж мне трэба было яго…
Скірмунт. Ня варта. Вы яшчэ стрэнецеся і з Гольманам, і з іншымі… Гонар маю! (Выходзіць.)
Сцэна зацямняецца.
II
Гісторык. Усебеларускі з’езд рыхтаваўся ў надзвычай складаных умовах. Вялікая беларуская рада прызнала ленінскі ўрад у Петраградзе, але адмовілася прызнаваць легітымнасць Камітэта Заходняй вобласці і фронту на чале з Аляксандрам Мясніковым і так званы Савет народных камісараў на чале з Карлам Ландарам. Адносіны нацыянальных беларускіх і прарасійскіх арганізацыяў у Мінску набылі варожы характар. Ленінскі ўрад паставіў задачу перад Беларускім абласным камітэтам у Петраградзе пераняць у Вялікай беларускай рады кіраўніцтва беларускім рухам і на Усебеларускім з’ездзе легітымізаваць захоп улады бальшавікамі ў Беларусі, хоць гэтая ўлада ўжо нікога не прадстаўляла. Салдаты, былыя выбаршчыкі мяснікоўскага «облискомзапа» як дэзерціры разбягаліся па хатах. З абодвух бакоў збіраліся сілы. Прэзідыум Вайсковай рады ў складзе Сымона Рак-Міхайлоўскага, Кастуся Езавітава, Тамаша Грыба, Язэпа Мамонькі, Васіля Захаркі стваралі беларускія вайсковыя злучэнні. Умацоўвалі Першы Беларускі полк у Мінску. Але не было адзінства ў Беларускай сацыялістычнай грамадзе, якая імкнулася цэментаваць Вялікую раду. Адна частка кіраўніцтва БСГ вызначалася адданасцю беларускай нацыянальнай ідэі, другая сімпатызавала і нават выступала на баку левых эсэраў і бальшавікоў за яднанне з Расіяй.