XX. А, я цяпер зразумеў. Ты — ксёндз.
АА. Я? Мабыць, ты жартуеш.
XX. Ты такі ксёндз, што ад вольнасці. Ужо тады мне так здалося, калі ты мяне за штрыфелі трымаў. Ксёндз-законавучыцель. Прыходзіць такі і кажа: бачыце гэту ўладу? Гэта д’ябал. Вы д’яблу не служыце. Вы служыце Хрысту. А што гэта такое, гэты ваш Хрыстос, дзе ён ёсць? Ты мне пакажы яго. Вольнасць? А якая гэта ваша вольнасць, што яна значыць? Я ведаю толькі адну вольнасць: калі не трэба ісці на працу. Вольныя — у нядзелю. Ты мне зрабі сем нядзель на тыдні, дык у руку табе пацалую, як самога Хрыста. Сем нядзель, але аплачаных!
АА. А калі б я адабраў у цябе нават гэту адзіную нядзелю?
XX. Ты? А што ты можаш! Ты нічога не можаш. Ты не можаш мне нічога ні даць, ні забраць. Ты можаш толькі ляжаць на канапе і з канапы прапаведаваць. Апостал канапны. Святы Сымон-канапнік.
АА. Я не магу, затое ўлада можа.
XX. Гэта значыць, што з уладаю трэба жыць у згодзе. Бо калі можа адабраць, дык можа і даць. А ты не любіш улады?
АА. Не надта.
XX. Таму і яна не любіць цябе. А ведаеш, чаму ты яе не любіш?
АА. Цікава.
XX. Таму што перад уладаю ты не лепшы за мяне. Ты, з тваімі школамі і кніжкамі... Ты перад уладаю такі самы дурань, як і я. Раз ёсць адна ўлада, дык перад ёю кожны аднолькава порткамі трасе і ўсе роўныя.
АА. Як у прыбіральні..
XX. Хай будзе і так. Я не такі далікатны.
АА. Брава, хачу цябе абняць!
XX. За што?
АА. За тое, што я ў табе не расчараваўся. Разлічваў я на цябе і не памыліўся. Менавіта такі, як ты, мне і патрэбны. Ідэальны раб.
XX. Ты сапраўды не ксёндз?
АА. Не. Хоць, прызнаюся, былі ў мяне місіянерскія схільнасці. Пакуль я не зразумеў... Але ты не бойся, такога больш ужо не паўторыцца, я не буду цябе катэхізаваць[6]. Гэта была ў мяне толькі мімалётная слабасць, хвілінная спакуса высакароднасцю, звычайная чалавечая непаслядоўнасць. А на самай справе я зусім не маю місіянерскага паклікання. Апрача таго, місіянерства — не ў маіх інтарэсах.
XX. Дык ты за ўладу?
АА. Таксама не. Мой выпадак зусім асаблівы. Мне патрэбен ідэальны нявольнік не ў утылітарным сэнсе. Ты мне патрэбен як мадэль, як узор, як напамінак... Асабліва тут.
XX. Зноў ты нешта круціш.
АА. Цяпер я ўжо нічога не кручу. Ты пытаў мяне, хто я такі і што тут з табою раблю. Цяпер магу сказаць табе: я рыцар апошняга шанцу, і ведаеш, хто з’яўляецца маім шанцам? Ты.
XX. Хто я табе?
АА. Ты мой апошні шанц, мая муза, маё натхненне...
XX. Ці ты выпадкова не педэраст?
АА. Паслухай, усё гэта пачалося яшчэ там, у нас. Ты меў рацыю, калі казаў, што перад дыктатурай усе роўныя. Але прайшло нямала часу, пакуль я дайшоў да гэтай ісціны. А як лёгка ты зрабіў гэтае адкрыццё і з якой прастатою канстатаваў гэты важны факт... Зайздрошчу табе. Евангельская пакорнасць часам больш вартая, чым інтэлігентнасць.
XX. Аяж табе казаў, што я зусім не такі ўжо дурны.
АА. Проста дзіўна, як чалавек, нібыта кемлівы, такі, як я, не хоча заўважаць самай відавочнай ісціны, калі гэта ісціна раніць яго фанабэрыю. Спярша я крыўляўся, як малпа ў клетцы. Гушкаўся на хвасце, з разгону скакаў са слупа на сцяну і са сцяны на слуп, альбо, калі трапляўся мне арэх, я спрабаваў улезці ў яго сярэдзіну, каб там адчуваць сябе ўладаром бясконцых прастораў. Доўга так трывала, пакуль я, пераадолеўшы ўсялякія ілюзіі, не дайшоў да вельмі простай высновы, што я — усяго толькі малпа ў клетцы.
XX. Малпы — смешныя. Я іх у заапарку бачыў.
АА. Маеш рацыю. Малпы ў клетцы, могуць быць смешныя. I вось, калі я нарэшце зразумеў, што я такая малпа, дык пачаў сам з сябе смяяцца. Я смяяўся, пакуль на мяне не напала ікаўка і не пацяклі слёзы па маёй фізіяноміі. І тады я зразумеў, што маё камедыянцтва ўжо мяне не забаўляе. Але гледачоў і вартавых яно забаўляла настолькі, што яны пачалі яшчэ больш кідаць мне арэхаў і цукерак. Ад цукерак мяне нудзіла, а ў шкарлупіне я не мог змясціцца. Тады я зразумеў, што малпе няма іншага выйсця, як толькі, па-першае, прызнацца нарэшце, што яна — малпа...
XX. Пэўна, пэўна...
АА. Па-другое, са свайго малпінага і рабскага стану чэрпаць, калі і не гордасць, дык, прынамсі,— мудрасць і сілу.
XX. У малпы?
АА. У малпы, у малпы, мой дарагі. Хіба людзі не паходзяць ад малпы?
XX. Не.
АА. Гэта твая думка, але навука сцвярджае іншае. Дык вось, калі людзі паходзяць ад малпы, тады я, малпа,— арыстакрат чалавецтва. Ува мне, уніжанай і загнанай у няволю малпе, у гэтым маім рабскім стане, сканцэнтраваны ўсеагульныя веды пра чалавека. Веды ў чыстым выглядзе, не закаламучаныя выпадковымі фактамі прагрэсу і вызваленчым азартам. Першасныя веды. Тады я вырашыў скарыстаць гэты шанц: я — зняволеная малпа, вырашыў напісаць кнігу пра чалавека.