Як мне часам хацелася пакатацца на маглях, але не дазвалялі.
Каля свіранка з левага боку раслі нейкія заморскія дрэвы з мяккімі стаўбунаватымі шышкамі вішнёвага колеру, казалі, што гэта - воцатнае дрэва. Вялікія яго лісты хіліліся на дах студні. З другога боку свірна раслі высокія дзедавы явары.
У бабулі не было ні жорнаў, ні ступы, у якой таўклі панцак. Калі трэба было, ішлі да суседзяў. Жорны звычайна ставіліся ў сенцах - жыта падсушвалі на печы, тады ўсыпалі яго патроху ў жорны і малолі: мука высыпалася праз невялікую адтуліну. Пакуль да таго млына даедзеш! А ступа была высокая, дзеравянная і таўкач таксама. Відаць, у такіх ступах ведзьмы на Лысую гару ездзілі. Разапрэлы ячмень усыпалі ў ступу і таўкачом - тук, тук!.. Глухія рытмічныя ўдары...
Бабуля ведае, што ўнучка любіць слівы. Якой бабулі не хочацца зрабіць прыемнае сваёй унучцы, асабліва калі яна адна ў яе? Наварыла яна цэленькіх слівак, замест костачкі ўклала мігдаловыя зерняткі. Восень і зіму яны чакалі ўнучку - смашненькія, салодзенькія. Стаяць яны ў шафе ў сенцах. Слоік вялікі, наліваны. Унучка часта заглядала туды. Вось яна адчыняе шафу - каля слоіка сядзіць вялікая мыш з доўгім хвастом і пазірае чорнымі гузічкамі. Спрытны рух - і хвост у руках дзяўчынкі. Ага, трапіла! Не лезь, куды не трэба! “Мыш” выкручваецца, дзяўчынка круціць хвост. Выйшла бабуля - абамлела. “Кідай скарэй! Скарэй!” Вынесла я на двор, кінула, а “мыш” на сцяну палезла. Гэта быў шчур. Колькі было гаворкі ў бабкі з суседкамі аб гэтым незвычайным здарэнні: “Бач, якая адважная!” Падумаеш, вялікая мацыя - мыш злавіць! І чаго яны так расквакталіся?
Горка. Па тагачасных маіх маштабах яна здавалася мне высокай, узвышалася праз пару хат ад бабінай. На горцы змяшчалася дзеравянная уніяцкая царква, абгароджаная парканам. Яна патанула ў зеляніне дрэваў і бэзу. Вароты былі заўсёды зачынены. Перад гэтымі варотамі было шмат месца для нашых дзіцячых гульняў. Матка расказвала пра ўніяцкага папа, якога называлі Магдуляй. Калі прывозілі хрысціць дзяцей, то ён часцей даваў дзяўчатам імя Магдуля, хаця бацькі прасілі запісаць іншае імя. Гаварыў па-беларуску: “О, тож будзе не Дарка, а Магдуля!”
Вечарэе. Павольнай хадою прайшлі каровы, замітусіліся авечкі, падымаючы пыл. Іх пераймаюць гаспадыні. А малыя дзяўчаты збіраюцца на горцы. І пачынаюцца гульні ў пікара, у свінню, у даганялкі, у чорнага ворана. Вясёлыя галасы доўга не моўкнуць. Ужо паступова гасне чырвань захаду, загараецца светлая зорка. Ужо не раз клікала матка сваю Гандзю: “Гандзя-а-а! Ідзі да хаты! Чуеш? Глядзі, вазьму папругу!...” Змораная, варочаюся да дому. Бабка кладзецца рана, але яна не спіць. Я стараюся паціхеньку адчыняць дзверы. “Вазьмі там, у пячурцы, цыкорый з куханам”, - кажа яна. Як гэта смашна!
У чэрвені месяцы (14-га ст. ст.) адбываўся ў мястэчку фэст - святога Антонія - у царкве і касцёле. Наязджала шмат народу. Перад святам пыл курэў на вуліцах, мы старанна падмяталі, падчышчалі, заглядалі на сметнікі. К гэтаму часу ў садочку расцвітаў вялікі куст пахучых ружаў і язьмін. Букеты кветак з’яўляліся на сталах. Да бабулі прыязджалі знаёмыя і далёкія сваякі з хутароў і засценкаў.
Калі прыязджала шляхта, польшчылі з усімі асаблівасцямі беларускай гаворкі. Пачыналася: “Niech b^dzie pochwalony!...” “Як маецеся? Ці высока скачаце? ^к zdгowlе?” І пайшло. За чаркаю: “Abysmy zdrowi byli i kapeluszem wodka pili”. Які- небудзь светлавусы дзядзька вухне такую прыпеўку, што хадзі хата, хадзі печ.
Вось адна пара - сваякі славутых гогалеўскіх тыпаў Пульхерыі Іванаўны і Афанасія Іванавіча. Мама расказвала, што гэта цётка (Палуянская) мела згрызоту: свайго сына Караля не хацела аддаваць “у навуку”, ад якой дабра няма чаго чакаць. Вось Костусь (Каліноўскі) быў такі разумны, а навука на шыбеніцу яго прывяла. Няхай лепей Караль нявучаным будзе. Успамінаючы Костуся, яна заўсёды плакала, была нейкай сваячкай Каліноўскага.
Аб паўстанні 1863 г. не гаварылі поўным голасам, але ў бабіных словах заўсёды было спачуванне да паўстанцаў і варожыя адносіны да “вешацеля” і “маскалёў”. Я спаткалася з адваротным бокам гісторыі, якая апісвалася ў кнігах Ілавайскага ці Турцэвіча. Не ўспомніш цяпер усяго, што давялося чуць, але ў душы панаваў смутак.
Калі хадзілі па ягады ці грыбы ў лясок, бачылі раскіданыя каля дарогі каменні - гэта магілы паўстанцаў. Пра іх бабуля расказвала, але я нічога не захавала ў сваёй памяці.
Матка мая была добра пісьменная і чытала і пісала па-руску і па-польску. Нарадзілася ў 1867 г. Дзе і як яна вучылася, не ведаю. Мабыць, у пакрыёмых школах. Дзед выпісваў папулярныя часопісы з літаратурнымі дадаткамі. Я яшчэ памятаю цэлы куфэрак розных кніжак, ён захаваўся ў бабулінай хаце. Чытала матка многа, часта ўпотай ад бабулі, бо тая сварылася з ёю за чытанне да глыбокай ночы. Вельмі любіла Лермантава, на дзевятым дзясятку чытала на памяць яго вершы, урыўкі з “Дэмана”. Народалюбца Кандратовіч-Сыракомля і Шаўчэнка таксама былі яе любімымі пісьменнікамі, а пазней і Я. Купала. Чытала ў арыгінале.