Я стала шукаць іншыя кнігі на гэту тэму. Дзіўна, што ў той час абмінуў мяне Жуль Верн. А вось Кампанела з яго “Горадам сонца” і Мор з “Утопіяй” спаткаліся на маім шляху. Яны перада мною паставілі шмат пытанняў. Людзі ў такія далёкія ад нас часы марылі аб грамадстве, дзе не было б ні багатых, ні бедных, ні цароў, ні начальнікаў. Ці будзе калі-небудзь так? Якая гэта прыгожая мара! Але як яе ажыццявіць? Дзе тыя сілы? Ніхто не мог мне адказаць на гэта. Усякія крамольныя думкі заставаліся толькі ў маёй галаве, а я пераходзіла да іншых захапленняў.
У той час я пазнаёмілася з кнігамі Л. Талстога. Была гэта “Споведзь” ці “У чым мая вера?” не памятаю. Толькі мае рэлігійныя ўяўленні сталі на дыбкі. Я пакінула маліцца, хаця ў царкву прымушана была хадзіць, як і ўсе гімназісткі - ды яшчэ парамі. Потым ў мяне апынуўся Рэнан аб жыцці Хрыста (не без удзелу майго сябра настаўніка). Вось толькі з ім я і магла пагаварыць аб прачытаным. Але ён заўсёды выклікаў мяне на спрэчкі, а сам не вельмі стараўся выказаць свае погляды, не імкнуўся навязаць свае думкі.
У выпускным класе здарылася са мною нечаканая непрыемнасць. Гэта было ў пачатку навучальнага году. Сабралі праваслаўных у зал на малітву. Звычайна чыталі па малітвенніку. Але на гэты раз малітвеннік некуды падзеўся, і дырэктар выклікаў мяне. Я сказала, што адчуваю сябе дрэнна (гэта сапраўды было так) і не магу чытаць. Ён настояў. Я пачала чытаць “Отче наш” і... збілася, два разы пачынала і... выйшла. Скандал мог скончыцца дрэнна для мяне. Я была першай вучаніцай, адносіны настаўнікаў і нават дырэктара (а яго ўсе баяліся і дрыжэлі перад ім, тольга не я; мяне часта пасылалі да яго ў якасці дэлегата, каб уладзіць якое-небудзь непаразуменне) былі самыя найлепшыя. Бібілачка ды Бібілачка! Вось табе і раз!
Я зайшла ў куток і давай сябе экзаменаваць, ці сапраўды я забылася на гэтыя пацеры. Прачытала правільна. Цяпер я магла спакойна гаварыць са свяшчэннікам, які мяне выклікаў. Я сказала, што была ўсхвалёвана (сказала яму прычыну), і таму здарылася такая недарэчнасць. Ён мяне вылучаў сярод іншых вучаніц, бо часам я задавала пытанні, і называў мяне філосафам. Памятаю, папыталася я, як разумець “троичность” бога: бог айцец, бог сын і бог дух святы ў адной асобе, мне гэтага ніяк не ўцяміць. Ён адказаў прытчаю. Блажэнны Аўгустын хадзіў у роздуме па берагу мора і думаў аб гэтым пытанні. Убачыў дзіцёнка, які ракавінай пераліваў ваду з мора ў ямку. Папытаўся, што ён робіць. Той адказаў, што пералівае мора. Здзівіўся. “Вось так і ты розумам не поймешь “троичности” бога”, - адказаў хлопчык-ангел. Вось гэты свяшчэннік і ўладзіў справу.
Гімназія нядаўна заснавалася (гэта быў першы выпуск), і бібліятэкі там не было. Кнігі даставалі ў знаёмых і малазнаёмых. Трапіліся мне творы Ф. Дастаеўскага, якія я пачала глытаць. Дзіўнае ўражанне ён рабіў на мяне. Я ў думках спрачалася з ім часта, але ён зацягваў мяне. Цікава, што пасля гэтага юнацкага захаплення я праз гады не магла ўзяць у рукі яго твораў. Нават калі я ўбачыла на экране “Ідыёта”, які мне дужа спадабаўся, я не магла дачытаць узятай кнігі. Але лекцыі Н[естара]. Катлярэўскага пра Дастаеўскага на курсах слухала з цікавасцю.
Знаёмства з каралямі з лёгкай рукі Шэкспіра працягвала серыя “Тайны венценосцев”. Іх многа было, гэтых не тоўстых, у мяккай вокладцы кніжак, відаць дадаткаў да нейкага часопіса. Атрымала дакладнае знаёмства з жонкамі і не жонкамі Генрыхаў, Людовікаў, рыцарскімі паводзінамі, здраднікамі, прыдворнымі інтрыгамі. Дасведчаныя ўводзіны ў сусветную гісторыю...
Мае сябры-хлапчукі захапляліся “сышчыкамі”, якія ў той час завалодалі сэрцамі юнакоў. Можна было назіраць такую карціну: на стале ляжыць задачнік або граматыка, чыстая старонка сшытка, а хлопец сядзіць, унурыўшыся ў невялічкую кніжачку ў каляровай вокладцы і глытае прыгоды чарговага выпуску “сышчыкаў”. Яны і мяне спакушалі, але душа мая не ляжала да забойстваў, крадзяжоў і іх выкрывальнікаў. Ці ж можна параўнаць гэта з таямніцамі каралеўскіх палацаў?
Праўда, захавалася ў памяці і кніга “Антон Крэчат” (не з гэтай серыі) пра разбойніка А. Савіцкага, які дзейнічаў недзе ў Магілёўшчыне. Ён нагадваў сваімі ўчынкамі “Дуброўскага” А. Пушкіна. Аб ім я потым знайшла матэрыял гістарычны ў час[опісе] “Историч[еский] вестник” (1911, № 12).
У дзяцінстве мне не трапляліся кнігі для дзяцей, абмінула мяне і Чарская. У народнай школе былі кнігі для чытання (Ушынскага, Тахцяровых) - і ўсё. І вось у 1919 - 1920 гг., калі я ўжо была настаўніцай, мой таварыш па школе, настаўнік З., прынёс мне вялікую пачку кніг для юнацтва. Гэта быў харошы падбор кніг, якія ён доўгі час збіраў: Брэт-Гарт, Джыаваніолі, Войніч і г.д. і г.д. Я прагна накінулася на гэтыя кнігі. Гэта былі змрочныя часы акупацыі, а кнігі - аддушына, праз якую павявала свежым паветрам.