Дружны бадзёры рогат пракаціўся над міннымі палямі і замёр, перабіты нямоцнаю, раз’юшанаю лаянкаю капітана. Сяржант Мэлай паглядзеў на гадзіннік: 21.40.
Восемсот восемдзесят дзве англійскія гарматы і гаўбіцы загаварылі разам. Неба гайданулася, зямля паднялася, успучылася і ўжо не супакойвалася, страляніна не сціхала ні на імгненне, грукат даводзіў да шаленства. Дарэмна было затыкаць вушы, аглушальны гром скаланаў пад табою зямлю і па касцях перадаваўся ў мазгі. Можна было толькі ўявіць, як усё гэта падзейнічала на войскі Ромеля ў акопах напроці. Звычайна ўдаецца распазнаць, якія і якога калібру страляюць гарматы, але сёння ўсе іх жалезныя глоткі грымелі адзіным дружным хорам, і не было яму канца.
Пустыню азарыла не святло дня, а, здаецца, полымя самога сонца; вялізную хмару пылу, якая ўвесь час разбухала, быццам клубы дыму, падкінутыя ўгору на тысячы футаў, праразалі ўспышкі разарваных снарадаў і мін, языкі полымя ўзляталі, калі ад трасення выбухалі сабраныя ў мностве на гэтай лапінцы зямлі боепрыпасы і гаручае. Усю сілу агню — гармат, гаўбіц, марцір — генерал Мантгомеры абрынуў на мінныя палі немцаў. I ўсё, што было ў распараджэнні генерала Мантгомеры, абрынулася на праціўніка з такою хуткасцю, з якою паспявалі зараджаць і страляць уваўрэлыя артылерысты; яны ўсоўвалі снарады ў ненажэрныя зяпы сваіх гармат спехам, ліхаманкава, быццам малыя пташкі, якія спрабуюць накарміць прагнае зязюляня; ствалы гармат награваліся, секунды паміж аддачаю і новым стрэлам станавіліся ўсё карацейшыя, артылерысты, нібы апантаныя, зараджалі і стралялі ўсё хутчэй і хутчэй. Як вар’яты, усё шалёней выконвалі яны той самы абрад служэння сваім гарматам.
Гэта было выдатна, дзівосна — вяршыня жыцця артылерыста, зноў і зноў ён будзе перажываць нанава гэтыя незабыўныя хвіліны, у сне і наяве, да канца астатніх яго мірных дзён. I заўсёды яго будзе мучыць жаданне зноў перажыць гэтыя пятнаццаць хвілін каля гармат генерала Мантгомеры.
Цішыня. Глыбокая, непарушная цішыня хвалямі прыбою стукнула ў нацягнутыя да адказу барабанныя перапонкі; цішыня нясцерпная. Роўна без пяці дзесяць. Дзевятая дывізія паднялася з акопаў і рушыла наперад, па нічыёй зямлі, хто на хаду прымкнуў штык, хто намацаў абойму — ці на месцы патроны, хто спусціў засцерагальнік, праверыў, ці ёсць вада ў біклажцы, НЗ, ці ў парадку гадзіннік, каска, ці добра зашнураваны чаравікі, ці далёка справа ці злева цягнуць кулямёт. У злавесным водбліску пажару і дачырвана распаленага, сплаўленага ў шкло пяску відаць усё выдатна; але хмара пылу яшчэ вісіць паміж імі і праціўнікам, і ім пакуль нічога не пагражае. Пакуль хвіліну. На самым краі міннага поля яны спыніліся ў чаканні.
Роўна дзесяць. Сяржант Мэлай паднёс да губ свісток, прарэзлівы свіст разнёсся па роце ад правага да левага фланга; і капітан выкрыкнуў каманду. На фронце шырынёю дзве мілі Дзевятая дывізія ступіла наперад, на мінныя палі, і ў яе за спінаю зноў разам зараўлі гарматы. Салдаты добра бачылі, куды ідуць, светла было, як днём, снарады гаўбіц, нацэленых на самую кароткую адлегласць, выбухалі толькі за некалькі ярдаў наперадзе. Кожныя тры мінуты прыцэл адсоўваўся яшчэ на сотню ярдаў, і трэба было прайсці гэтую сотню ярдаў і прасіць бога, каб пад нагамі пападаліся толькі процітанкавыя міны, а асколачныя, проціпяхотныя, ужо знішчыла артылерыя генерала Мантгомеры. Наперадзе чакалі яшчэ і немцы, і італьянцы, кулямётныя гнёзды, 50-міліметровыя гарматы і мінамёты. I здаралася — чалавек ступаў на цэлую асколачную міну, паспяваў убачыць ускінуты з пяску агонь, і адразу яго самога разрывала на шматкі.
Няма калі думаць, толькі паспявай перабягаць за агнявым валам, кожныя тры мінуты — сто ярдаў, ды маліся. Грукат, успышкі, пыл, дым, моташны, ажно расслабляе, жах. Мінным палям няма канца, ісці па іх яшчэ дзве, a то і тры мілі, і адступаць няма куды. Зрэдку, у лічаныя секунды зацішша паміж агнявымі валамі, гарачае паветра, поўнае пяску, праразаюць дзікія, пранізлівыя гукі валынкі, якія даносяцца здалёку: злева ад Дзевятай Аўстралійскай дывізіі ідзе па мінных палях Пяцьдзесят першая Горская, і пры кожным ротным камандзіру — свой валыншчык. Шатландскаму салдату няма на свеце музыкі прыемнейшай, чым заклік на бітву ражка, добрым сяброўскім прывітаннем гучыць яго песня і аўстралійцу. А вось італьянца і немца ён даводзіць да шаленства.
Бой цягнуўся дванаццаць дзён, а дванаццаць дзён — гэта вельмі доўгі бой. Напачатку Дзевятай дывізіі шанцавала — пры пераходзе па мінных палях і ў першыя дні наступлення па тэрыторыі Ромеля страты былі параўнальна невялікія.
— Па мне, чым быць сапёрам, дык лепей я застануся салдатам і няхай у мяне страляюць, — вось што я вам скажу, — заявіў, апіраючыся на рыдлёўку, Кол Сцюарт.
— Ну, не ведаю, дружа, — прабурчаў у адказ сяржант. — Па-мойму, яны зусім няблага спраўляюцца, чорт вазьмі. Спярша чакаюць ззаду за акопамі, пакуль мы ўсю свалачную работку зробім, а потым тэпаюць памаленьку з мінашукальнікамі і пракладваюць дарожкі гэтым свалачным танкам.
— Танкі ні ў чым не вінаватыя, Боб, проста наверсе дужа разумна імі распараджаюцца, — сказаў Джымс і плазам паляпаў рыдлёўкаю, каб апляскаць верхні край толькі што выкапанага акопа. — Фу, чорт, хоць бы яны далі нам прыпыніцца трошкі на адным месцы! Я за гэтыя пяць дзён гэтулькі зямлі перакапаў — болей за любога мурашкаеда.
— Ну дык і далей капай, — без ніякага спачування абарваў Боб.
— Гэй, глядзіце! — Кол паказаў на неба.
Васемнаццаць англійскіх лёгкіх бамбардзіроўшчыкаў акуратным строем, быццам на парадзе, пранесліся над галавою і з бездакорнаю дакладнасцю скінулі бомбы на нямецкія і італьянскія пазіцыі.
— Нават вельмі прыгожа, — заўважыў сяржант Боб Мэлай, выгнуўшы доўгую шыю і гледзячы ў неба.
Праз тры дні ён быў мёртвы — пры новым наступленні вялізны асколак шрапнелі зрэзаў яму руку і палавіну бока, але прыпыняцца каля яго не было часу, нехта паспеў толькі выцягнуць свісток з яго пакрамсаных губ. Цяпер людзі гінулі як мухі, надта яны выматаліся, сталі ўжо не такія спрытныя і асцярожныя; але за кожную захопленую лапінку гэтай няшчаснай бясплоднай пустыні яны трымаліся ўчэпіста, насуперак шалёнаму супраціўленню адборных войскаў праціўніка. Цяпер у іх гаварыла толькі адно тупое, упартае пачуццё — яны нізашто не жадалі пацярпець паражэнне.
Дзевятая дывізія трымалася проці войскаў фон Шпонека і Люнгерхаўзена, а тым часам на поўдні абарону немцаў прарвалі танкі, і нарэшце Ромель быў разбіты. Да 8 лістапада ён яшчэ спрабаваў зноў сабраць свае сілы за граніцаю Егіпта, але Мантгомеры авалодаў усёю Сахараю. Атрымана была вельмі важная тактычная перамога, другі Эль-Аламейн; Ромелю давялося, адступаючы, кінуць вялікую колькасць танкаў, гармат і іншае тэхнікі. Цяпер можна было надзейней пачынаць аперацыю «Факел» — наступленне з Марока і Алжыра на ўсход. «Ліс пустыні» яшчэ поўны быў баявога запалу, і ўсё ж не той, надта моцна пакалашмацілі яго пад Эль-Аламейнам. Самая вялікая і вырашальная бітва ў Паўночнай Афрыцы цяпер была ззаду, і перамогу ў ёй атрымаў фельдмаршал Мантгомеры.
Другі Эль-Аламейн аказаўся лебядзінаю песняю Дзевятай Аўстралійскай дывізіі ў Паўночнай Афрыцы. Нарэшце яе пасылалі ў родныя мясціны, адбіваць у японцаў Новую Гвінею. З сакавіка 1941 года дывізія амаль увесь час была на перадавых пазіцыях, — прыбыла яна на фронт кепска ўзброеная і кепска абучаная, а вярталася авеяная славаю, якую перасягнула хіба толькі слава Чацвёртай Індыйскай дывізіі. I ў радах Дзевятай цэлыя і здаровыя вярнуліся на радзіму Джымс і Пэтсі.
Ведама, ім далі адпачынак, каб з’ездзіць дадому, у Драгеду. Боб паехаў па іх на машыне ў Джылі да цягніка з Гундзівіндзі: Дзевятая пакуль асталявалася ў Брысбене абучацца баявым дзеянням ва ўмовах джунгляў, пасля гэтага яна павінна была адправіцца на Новую Гвінею. Калі «ролс-ройс» пад’ехаў да Вялікага дома, усе жанчыны ўжо стаялі на поплаве і чакалі; Джэк і Х’югі трымаліся трошкі ззаду, але і ім не цярпелася ўбачыць малодшых братоў. Усе авечкі, колькі іх яшчэ ўцалела ў Драгедзе, калі хочуць, могуць аддаць канцы, усё роўна сёння — свята і ніхто не працуе.
Але і калі машына спынілася і Пэтсі з Джымсам выйшлі, ніхто не зварухнуўся. Так змяніліся блізняты! За два гады ў пустыні колішняя іх форма падралася на шматкі; іх адзелі ў новую, зялёную, пад колер джунгляў, і ўвогуле іх было не пазнаць. Яны здаваліся намнога вышэйшымі, чым былі дагэтуль, дый праўда падраслі; апошнія два гады яны сталелі і мужнелі ўдалечыні ад Драгеды і намнога абагналі старэйшых братоў. I вось яны ўжо не хлопчыкі, а мужчыны, толькі мужчыны зусім іншага складу, чым Боб, Джэк і Х’югі, — цяжкія выпрабаванні, п’янлівая гарачыня бітвы і штогадзінная блізкасць смерці зрабілі іх такімі, якімі ніколі б не зрабіла Драгеда. Сонца Паўночнай Афрыкі высушыла іх, апаліла іх скуру да колеру чырвонага дрэва, высмаліла апошнія сляды дзяцінства. Зусім можна паверыць, што гэтыя двое, у простай вайсковай форме і ў капелюшах з палямі, прышпіленымі над левым вухам кукардаю аўстралійскіх узброеных сіл — сонцам на ўсходзе, забівалі сваіх блізкіх. Гэта відаць па іх вачах — вочы ў іх блакітныя, як былі ў Пэдзі, але намнога маркотнейшыя, і няма ў паглядзе бацькоўскае лагоднасці.