— Хлопчыкі, мае хлопчыкі! — закрычала місіс Сміт і, заліваючыся слязамі, бягом кінулася да іх. He, што б яны ні рабілі, як бы ні перамяніліся, усё роўна яны — яе малыя, тыя самыя, якіх яна купала, спавівала, карміла, чые слёзы асушала, чые сінякі і драпіны цалавала, каб хутчэй прайшоў боль. Вось толькі новыя іх раны, якія не відаць воку, загаіць яна не мае сілы.
I тут упалі перашкоды сапраўды брытанскае стрыманасці — смеючыся і плачучы, усе акружылі блізнят, нават няшчасная Фія лопала ім па плячах і сілілася ўсміхнуцца. Пасля місіс Сміт трэба было пацалаваць Мэгі, пацалаваць і Міні, і Кэт, і сарамліва абняць маму, без слоў паціснуць рукі Джэку і Х’югі. Тут, у Драгедзе, ніхто не зразумее, што гэта значыць — вярнуцца дадому, не зразумее, як прагнулі і як баяліся яны абодва гэтай хвіліны.
А як яны накінуліся на яду! У арміі гэтак не кормяць, са смехам гаварылі яны. Пірожныя з белаю і ружоваю глазураю, арэхавы рулет у шакаладзе, гарачы слівавы пудынг, грэнадзілы, вяршкі з малака ад драгедскіх кароў. Помнячы, як яны ў дзяцінстве мучыліся жывоцікамі, місіс Сміт не сумнявалася — і цяпер прамучацца тыдзень, але яны, відаць, не баяліся нястраўнасці, абы толькі можна было ўсе гэтыя горы яды запіваць незлічонымі шклянкамі чаю.
— Гэта вам не вагохавы праснакі, га, Пэтсі?
— Угу.
— Што значыць «вагохавы»? — папыталася місіс Сміт.
— Вагохі — гэта арабы, a то ёсць яшчэ вапохі — гэта італьянчыкі, праўда, Пэтсі?
— Угу.
Дзіва, блізняты маглі гадзінамі гаварыць пра Паўночную Афрыку — правільней, гаварыў Джымс: якія там гарады і людзі, і як там ядуць, і які музей у Каіры, і як жылося на борце транспарта і ў лагеры на адпачынку. Але ніяк нельга было дапрасіцца, каб яны расказалі пра сапраўдныя баі, пра бітвы за Газалу, Бенгазі, Тобрук і Эль-Аламейн, — тут яны на ўсе пытанні адказвалі ўхіліста і спяшаліся загаварыць пра другое. Пазней, калі вайна кончылася, жанчынам даводзілася зноў і зноў пераконвацца: мужчыны, якія пабылі ў самым пекле, ніколі пра гэта не расказвалі, не ўступалі ў таварыствы і клубы ветэранаў і ўвогуле не жадалі мець нічога агульнага з арганізацыямі, што стараліся ўвекавечыць памяць вайны.
У гонар блізнят у Драгедзе сабралі гасцей. Ведама, было гасцяванне і ў Радней Ханіш, бо Аластар Маккуін таксама ваяваў у Дзевятай дывізіі і таксама прыехаў на адпачынак. Двое малодшых сыноў Домініка О’Рорка былі з Шостай дывізіяй на Новай Гвінеі — і, хоць самі яны прыехаць не змаглі, святкавалі і ў Дыбен-Дыбене. Ва ўсёй джыланбаўнскай акрузе кожная сям’я, у якой сын быў у арміі, хацела абавязкова адзначыць шчаслівае вяртанне трох хлопцаў з Дзевятай дывізіі. Жанчыны і дзяўчаты хадзілі за імі па пятах, але храбрацам Кліры жаночая ўвага наганяла страх, якога яны ніколі не зведвалі ў баі, і абодва кожны раз стараліся ўцячы, Мабыць, Джымс і Пэтсі ўвогуле не хацелі знацца з жанчынамі, іх цягнула толькі да Боба, Джэка і Х’югі. Надышла ноч, жанчыны ў Драгедзе палеглі спаць, а яны ўсё яшчэ сядзелі з братамі (і тым хочаш не хочаш даводзілася заседжвацца дапазна) і раскрывалі перад імі набалелыя, параненыя сэрцы. А днём раз’язджалі па распаленых выганах Драгеды (ішоў сёмы год засухі) і шчаслівыя былі хоць ненадоўга зноў адчуць сябе цывільнымі людзьмі.
I нават такая скамянелая, спакутаваная драгедская зямля была ім абодвум поўная невыказнага хараства, адзін выгляд авечак — уцехаю, пах позніх ружаў у садзе — райскай духмянасцю. I трэба было неяк увабраць усё гэта і назаўсёды зберагчы ў самых глыбінях памяці: першы ж раз абодва вылецелі з роднага гнязда так лёгка, бесклапотна, нават не ўяўлялі, чым стане разлука з ім. А вось цяпер, пакідаючы, яны беражліва павязуць з сабою дарагі запас успамінаў, кожную мілую, незабыўную хвіліну, а ў бумажніку — па засушанай драгедскай ружы і па некалькі былінак з бедных драгедскіх пашаў. З Фіёнаю абодва заўсёды былі добрыя і спагадлівыя, а з Мэгі, місіс Сміт, Міні і Кэт — ласкавыя і пяшчотныя. Гэта ж яны з самага пачатку сталі блізнятам сапраўднымі мамамі.
А Мэгі найболей радавалася, што блізняты вельмі палюбілі Дэна, гадзінамі з ім гулялі, смяяліся, ездзілі з ім верхам на кані, нястомна дурэлі з ім на поплаве перад хатаю. Джасціны яны быццам пабойваліся — яны баяліся ўсіх жанчын любога веку, калі не ведалі іх змалку. Дый бедная Джасціна моцна раўнавала — Джымс і Пэтсі зусім завалодалі Дэнам, і ёй цяпер не было з кім гуляць.
— Малы ў цябе, Мэгі, першы сорт, — сказаў ёй аднойчы Джымс, яна якраз выйшла на веранду, а ён сядзеў у плеценым крэсле і глядзеў, як Пэтсі з Дэнам гуляюць на поплаве.
— Праўда, ён харошы? — Мэгі ўсміхнулася, села напроці, каб лепей бачыць твар малодшага брата. I паглядзела на яго, як некалі, з мацярынскаю пяшчотаю і жалем. — Што з табою, Джымс? Можа, скажаш мне?
Джымс падняў на яе вочы, поўныя нейкай затоенай пакуты, але толькі галавою пакруціў, быццам яго ані не спакусіла магчымасць раскрыць душу.
— He, Мэгі. Жанчыне такога не раскажаш.
— Ну, а калі ўсё гэта застанецца ззаду і ты ажэнішся? Няўжо ты не захочаш падзяліцца з жонкаю?
— Нам — жаніцца? He, гэта наўрад. Вайна вельмі многа забірае ў чалавека. Мы тады рваліся на фронт, але цяпер мы сталі разумнейшыя. Ну, ажаніліся б, напладзілі б сыноў, а нашто? Каб глядзець, як яны вырастуць — і іх штурхнуць туды сама, і ім давядзецца рабіць тое самае, што нам, і бачыць, чаго мы нагледзеліся?
— Маўчы, Джымс, маўчы!
Джымс прасачыў за яе паглядам — Пэтсі перакуліў Дэна, і малы, дагары нагамі, захлёбваўся радасным рогатам.
— Нікуды не пускай яго з Драгеды, Мэгі, — сказаў Джымс. — Пакуль ён у Драгедзе, з ім нічога благога не здарыцца.
He звяртаючы ўвагі на здзіўленыя позіркі, архіепіскап дэ Брыкасар бягом прамчаўся па прыгожым светлым калідоры, уварваўся ў кабінет да кардынала і стаў як укопаны. Кардынал гутарыў з панам Папэ, паслом польскага эмігранцкага ўрада ў Ватыкане.
— Ральф, вы? Што здарылася?
— Збылося, Віторыё. Мусаліні скінуты.
— Божа справядлівы! А яго святасць ужо ведае?
— Я сам званіў па тэлефоне ў Кастэль Гандольфа, але з мінуты на мінуту трэба чакаць паведамлення па радыё. Мне званіў адзін прыяцель з германскага штаба.
— Спадзяюся, святы айцец загадзя сабраў усё патрэбнае ў дарогу, — з ледзь улоўнаю ноткаю задавальнення вымавіў пан Папэ.
— Яму, напэўна, удалося б выбрацца, калі б мы пераадзелі яго ў жабрака францысканца, не іначай, — рэзка адказаў архіепіскап Ральф. — Кесельрынг трымае горад у такім кальцы, што і мыш не вышмыгне.
— Ды ён і не захоча ўцякаць, — сказаў кардынал Віторыё.
Пасол падняўся.
— Я павінен вас пакінуць, монсеньёр. Я прадстаўнік урада, варожага Германіі. Калі ўжо сам яго святасць папа не ў бяспецы, што гаварыць пра мяне. У мяне ў кабінеце ёсць паперы, пра якія я павінен паклапаціцца.
Важны, стрыманы — сапраўдны дыпламат, ён адвітаўся, і кардынал з архіепіскапам асталіся ўдвух.
— Чаго ён прыходзіў — заступіцца за палякаў, якіх уціскаюць?
— Ведама. Няшчасны, ён так клапоціцца пра сваіх землякоў.
— А мы хіба не клапоцімся?
— Ведама, клапоцімся, Ральф! Але ён не ўяўляе, якое цяжкае склалася становішча.
— Уся бяда ў тым, што яму не вераць.
— Ральф!
— А хіба я няпраўду кажу? Святы айцец у юнацтве жыў у Мюнхене, палюбіў немцаў і, насуперак усяму, любіць іх да сённяшняга дня. Пакажыце яму доказы, целы няшчасных, закатаваных, абцягнутыя скураю шкілеты — і ён скажа, што гэта ўжо напэўна зрабілі рускія. Толькі не мілыя сэрцу яго немцы, не-не, яны ж такі культурны, такі цывілізаваны народ!