— Ральф, вы не належыце да ордэна езуітаў, але вы знаходзіцеся тут, у Ватыкане, толькі таму, што асабіста пакляліся ў вернасці яго святасці папу рымскаму. У жылах у вас цячэ гарачая кроў вашых ірландскіх і нарманскіх продкаў, але заклікаю вас, будзьце асцярожныя! Пачынаючы з верасня, мы толькі і чакалі — вось-вось наваліцца апошні ўдар — і малілі бога, каб дучэ ўцалеў і абараніў нас ад германскіх рэпрэсій. Адольф Гітлер — асоба надзіва непаслядоўная, чамусьці яму вельмі хацелася зберагчы двух сваіх яўных ворагаў — Брытанскую імперыю і рымскую каталіцкую царкву. Але калі яго падштурхнулі абставіны, ён зрабіў усё, што толькі мог, каб знішчыць Брытанскую імперыю. Дык няўжо, па-вашаму, калі мы яго падштурхнём, ён не пастараецца знішчыць нас? Паспрабавалі б мы хоць адным словам абвінаваціць яго ў тым, што робіцца ў Польшчы, — і ён напэўна нас раздушыў бы. А што добрага, па-вашаму, прынясуць нашы абвінавачанні і выкрыванні, чаго мы гэтым дасягнем, друг мой? У нас няма арміі, няма салдатаў, рэпрэсіі пачнуцца адразу, і яго святасць папу адправяць у Берлін, а якраз гэтага ён і баіцца. Хіба вы не памятаеце таго папу, што шмат стагоддзяў назад быў марыянеткаю ў Авіньёне? Няўжо вы хочаце, каб наш папа стаў марыянеткаю ў Берліне?
— Даруйце мне, Віторыё, але я гляджу на гэта іначай. Мы павінны, мы абавязаны выкрыць Гітлера, крычаць пра яго зверствы на ўвесь свет! А калі ён нас расстраляе, мы прымем пакутніцкую смерць — і гэта падзейнічае мацней за ўсякія выкрыванні.
— Вы сёння на рэдкасць туга кеміце, Ральф! Зусім ён не стане пасылаць нас на расстрэл. Ён не горай за нас разумее, як скалане сэрцы прыклад мучанікаў. Найсвяцейшага айца перавядуць у Берлін, а нас з вамі, без ніякага шуму, у Польшчу. У Польшчу, Ральф, у Польшчу! Няўжо вы хочаце памерці ў Польшчы? Ад гэтага будзе куды меней карысці, чым вы прыносіце цяпер.
Архіепіскап сеў, заціснуў стуленыя рукі між каленяў і ўтаропіўся непакорнымі вачыма ў акно, за якім, залацістыя ў промнях захаду сонца, узляталі галубы, збіраючыся на начлег. У свае сорак дзевяць гадоў Ральф дэ Брыкасар стаў худзейшы, чым быў у юнацтве, але ён і старэць пачынаў гэтаксама прыгожа, як прыгожы бываў амаль ва ўсім, што б ні рабіў.
— Ральф, не забывайцеся, хто мы. Тое, што мы людзі, другараднае. Найперш мы — слугі царквы, духоўныя пастыры.
— Калі я вярнуўся з Аўстраліі, вы размяшчалі нашы якасці ў іншым парадку, Віторыё.
— Тады гаворка ішла пра другое, і вы гэта ведаеце. З вамі сёння цяжка. Я гавару пра тое, што мы не можам цяпер разважаць проста як людзі. Мы абавязаны разважаць як духоўныя пастыры, бо гэта ў нашым жыцці вышэй за ўсё. Што б кожны з нас ні думаў сам па сабе, што б ні хацеў рабіць, мы абавязаны захоўваць вернасць ні якой бы там ні было свецкай уладзе, а царкве! Мы павінны быць верныя яго святасці папу — і нікому другому! Вы далі зарок паслушэнства, Ральф. Няўжо вы зноў хочаце яго парушыць? Ва ўсім, што мае дачыненне да дабра царквы, святы айцец непагрэшны.
— Ён памыляецца! Яго меркаванні беспадстаўна прымаюцца як правільныя. Усе яго намаганні накіраваны на барацьбу з камунізмам. Германія ў яго — самы надзейны вораг камунізму, адзіная перашкода руху камунізму на захад, і ён хоча, каб Гітлер моцна трымаў уладу ў Германіі, гэтаксама як яго зусім задавальняе Мусаліні ў ролі правіцеля Італіі.
— Паверце, Ральф, вы ведаеце не ўсё. А ён — папа, і ён непагрэшны. Калі вы адмаўляеце гэта, вы адмаўляеце саму веру сваю.
Дзверы далікатна, але хутка адчынілі.
— Ваша высокапраасвяшчэнства, да вас генерал Кесельрынг.
Абодва прэлаты ўсталі, слядоў гарачай спрэчкі на Teapax як не было, абодва ўсміхаліся.
— Вельмі прыемна вас бачыць, ваша правасхадзіцельства. Сядайце, калі ласка. Ці не вып’еце чаю?
Размова вялася па-нямецку — у ватыканскіх вярхах многія гаварылі на гэтай мове. Сам папа вельмі любіў і гаварыць па-нямецку, і чуць нямецкую мову.
— Дзякуй, монсеньёр, з радасцю вітаю. Ва ўсім Рыме толькі ў вас і можна пакаштаваць такога выдатнага, сапраўднага англійскага чаю.
Кардынал Віторыё прастадушна ўсміхнуўся.
— Я нажыў гэтую звычку, калі быў папскім легатам у Аўстраліі — і так я не змог ад яе адвучыцца, нягледзячы на тое, што я сапраўдны італьянец.
— А вы, святы айцец?
— Я родам ірландзец, пан генерал. Ірландцы таксама з дзяцінства звыклыя да чаю.
Генерал Альберт Кесельрынг заўсёды глядзеў на архіепіскапа дэ Брыкасара з сімпатыяй — сярод нікчэмных ялейных прэлатаў-італьянцаў так прыемна сустрэць чалавека адкрытага, без ніякай выкрутлівасці і хітрасці.
— Заўсёды дзіўлюся, як чыста вы гаворыце па-нямецку, святы айцец, — сказаў ён.
— Проста ў мяне ёсць здольнасць да моваў, пан генерал, а гэта, як і ўсякія іншыя здольнасці, не вартае пахвалы.
— Чым можам мы служыць вашаму правасхадзіцельству? — ветліва папытаўся кардынал.
— Мабыць, вы ўжо чулі пра лёс дучэ?
— Чулі, ваша правасхадзіцельства.
— Тады вам часткова зразумела, чаго я прыйшоў. Прыйшоў запэўніць вас, што ўсё ў парадку, і дазнацца, можа, вы перадасце ад мяне паведамленне ў летнюю рэзідэнцыю папы, у Кастэль Гандольфа? Я цяпер вельмі заняты і не маю магчымасці выправіцца туды сам.
— Паведамленне мы перадамо. Дык вы вельмі занятыя?
— Натуральна. Напэўна, вам зразумела, што цяпер мы, немцы, апынуліся тут у варожай краіне?
— Тут, пан генерал? Тут вы не на італьянскай зямлі, і ні адзін чалавек тут не вораг, калі ён не носьбіт зла.
— Прашу дараваць мне, монсеньёр. Натуральна, я меў на ўвазе не Ватыкан, а Італію. А ў дачыненні да Італіі я павінен дзейнічаць так, як загадвае мой фюрэр. Італія будзе акупіравана, і мае салдаты, якія да гэтага часу былі саюзнікамі, возьмуць на сябе абавязкі паліцэйскіх.
Архіепіскап Ральф сядзеў у натуральнай позе, па яго твары ніяк нельга было здагадацца, што ён ведае пра якія-небудзь сутыкненні ідэалогій; ён уважліва прыглядаўся да наведніка. Няўжо той не ведае, што робіць яго фюрэр у Польшчы? Як ён можа не ведаць?
На твары ў кардынала Віторыё адбілася трывога.
— Дарагі генерал, але ж вы не ўведзяце войскі ў Рым? He, не, толькі не ў Рым — падумайце пра яго гісторыю, пра каштоўныя памятнікі даўніны. Войскі на нашых сямі ўзгорках — гэта будзе азначаць барацьбу, разбурэнні. Заклінаю вас, не рабіце гэтага!
Генерал Кесельрынг, здавалася, сумеўся.
— Спадзяюся, да гэтага не дойдзе, монсеньёр. Але ж я таксама даваў прысягу і павінен падпарадкоўвацца загаду. Я павінен выконваць тое, чаго пажадае мой фюрэр.
— Але вы паспрабуеце заступіцца за нас, генерал? Прашу вас, вы павінны паспрабаваць! — хутка загаварыў архіепіскап Ральф, ён падаўся наперад у крэсле, пагляд шырока расплюшчаных вачэй зачароўваў, пасма трошкі пасярэбраных сівізною валасоў упала на лоб; ён добра разумеў як дзейнічае на генерала яго прывабнасць, і без ніякага сораму гэтым карыстаўся. — Ведаеце, некалькі гадоў я ездзіў у Афіны. Вы былі ў Афінах, сэр?
— Быў, — суха адказаў генерал.
— Тады вы, безумоўна, ведаеце гэтую гісторыю. Як здарылася, што не ў такі ўжо далёкі час людзі асмеліліся разбурыць будынкі на вяршыні Акропаля? Пан генерал, Рым быў і застаецца помнікам двух тысячагоддзяў беражлівай увагі, клопату, любові. Прашу вас, заклінаю не чыніце Рыму небяспекі!
Генерал не зводзіў вачэй з архіепіскапа, і ў паглядзе гэтым заўважалася амаль спалоханае захапленне; яму самому вельмі пасавала генеральская форма, але яшчэ болей упрыгожвала архіепіскапа дэ Брыкасара сутана з дамешкам царскага пурпуру. Ён таксама здаваўся салдатамі нам з хударлявым стройным целам і з тварам анёла. Мабыць, такі архангел Міхаіл — не мілы юнак з палотнаў эпохі Адраджэння, а дужы сталы мужчына, той, хто любіў Люцыпара і адужаў яго, той, хто выгнаў з раю Адама і Еву, забіў змея, хто стаяў па правую руку ў госпада бога. Ці ведае Ральф, якое ў яго аблічча? Што тут казаць, такога чалавека не забудзеш.