— Гледзячы што было напачатку — курыца ці яйцо? Абуйце туфлі, зараз пойдзем пяшком.
Вельмі цёпла, ужо змяркаецца, усюды ярка гараць ліхтары; усюды, куды ні пойдзеш, поўна народу, вуліцы забіты машынамі — пранізліва сігналяць мотаролеры, маленькія настырныя «фіяты» рухаюцца скачкамі, нібыта чароды перапалоханых жаб. Нарэшце Хартгейм спыніў свой лімузін на маленькай плошчы, брук на якой за стагоддзі стаў гладкі пад незлічоным мноствам ног, і павёў Джасціну ў рэстаран.
— Ці, можа, лепей. хочаце павячэраць пад адкрытым небам? — папытаўся ён.
— Толькі накарміце мяне, а пад адкрытым небам, пад страхою ці недзе між гэтага, мне ўсё роўна.
— Дазвольце, я сам вам закажу?
На хвіліну вельмі светлыя Джасцініны вочы стомлена заплюшчыліся, але дух непакорнасці ў ёй не зусім угаманіўся.
— He разумею, з якое ласкі я павінна патакаць гэтай вечнай мужчынскай звычцы распараджацца. Урэшце, адкуль вы ведаеце, чаго мне зараз захочацца?
— О гордая амазонка, — прамармытаў ён. — Тады скажыце, што вы болей любіце, і я ручаюся, што змагу вам дагадзіць. Рыба? Цяляціна?
— Згодныя на кампраміс? Добра, пайду вам насустрач. Я хачу паштэт, крэветкі, добрую порцыю saltimbocca[9], a пасля ўсяго пламбір і каву з малаком. Вось цяпер і выдумляйце, што хочаце.
— Трэба было б вас набіць, — заўважыў ён з непахіснаю лагоднасцю. I дакладна паўтарыў яе заказ афіцыянту па-італьянску.
— Вы сказалі, я ніяк не падобная на Дэна. Хіба зусім-зусім ні ў чым не падобная? — не без смутку папыталася Джасціна ўжо за каваю: яна так прагаладалася, што не стала траціць часу на размовы, пакуль не кончыла з ядою.
Хартгейм даў ёй агню, сам зацягнуўся цыгарэтаю і, адхіліўшыся ў цень, каб вальней за ёю сачыць, успомніў, як некалькі месяцаў назад упершыню пазнаёміўся з Дэнам. Гэты хлопец — выліты кардынал дэ Брыкасар, толькі на сорак гадоў маладзейшы; Хартгейм імгненна ўбачыў падабенства, а потым дазнаўся, што гэтыя двое — дзядзька і пляменнік: Дэнава і Джасцініна маці даводзіцца Ральфу дэ Брыкасару сястрою.
— Пэўнае падабенства ёсць, — сказаў ён цяпер. — Мінутамі нават у твары — не ў рысах, а ў выразе твару. У вачах і ў вуснах — у тым, як расплюшчваюцца вочы і стулены вусны. Але вось што дзіўна, на вашага дзядзьку кардынала вы ані не падобныя.
— На дзядзьку кардынала? — здзіўлена паўтарыла Джасціна.
— На кардынала дэ Брыкасара. Хіба ён вам не дзядзька? Ды не, мне пра гэта пэўна гаварылі.
— Гэты стары ястраб? Дзякуй богу, ніякая ён нам не радня. Проста даўным-даўно, яшчэ да майго нараджэння, ён быў свяшчэннікам у нашым прыходзе.
Яна вельмі недурная, але і вельмі стомленая. Беднае дзяўчо, вось што яна такое, усяго толькі малое дзяўчо. Раптам здалося, між імі не дзесяць гадоў, а разяўленая бездань, вечнасць. Абудзіць у ёй падазрэнне — і загіне ўвесь яе свет, які яна так храбра абараняе. А хутчэй, яна проста не паверыць, нават калі сказаць напрасткі. Як бы зрабіць выгляд, што гэта не так важна? He паглыбляцца ў гэтую тэму, не, ні ў якім разе, але і не пераводзіць адразу размову на другое.
— Тады зразумела, — абыякава сказаў Хартгейм.
— Што зразумела?
— Што ў Дэна з кардыналам самае агульнае — толькі ў росце, складзе, колеры твару.
— Ага. Бабуля гаварыла, што наш бацька і кардынал на першы погляд былі даволі падобныя, — спакойна заўважыла Джасціна.
— Вы бацькі ніколі не бачылі?
— He бачыла нават фатаграфіі. Яны з мамаю разышліся яшчэ да таго, як нарадзіўся Дэн. — Джасціна кіўнула афіцыянту. — Калі ласка, яшчэ кавы з малаком.
— Джасціна, вы нейкая дзікунка! Заказваць дазвольце мне!
— He ўжо, чорт вазьмі! Я зусім самастойная і не маю патрэбы ў апекунах. He жадаю ніякіх мужчынскіх падказак, сама ведаю, чаго я хачу і калі хачу, зразумела вам?
— Што ж, Дэн так і сказаў, што вы — увасоблены дух непакоры і супярэчнасці.
— Правільна сказаў. Ух, ненавіджу, калі вакол мяне мітусяцца, пачынаюць песціць, пялегаваць і лашчыць! Сама ведаю, што мне рабіць, і ніхто мне не ўказчык. Hi ў кога літасці не папрашу і сама нікога шкадаваць не збіраюся.
— Праўда, гэта відаць, — суха сказаў Хартгейм. — Чаму вы сталі такая, herzchen[10]? Ці гэта ў вас сямейнае?
— Сямейнае? Далібог, не ведаю. Цяжка меркаваць, у нас вельмі мала жанчын. Толькі па адной на пакаленне. Бабуля, мама і я. Затое мужчын поўна.
— Ну, у вашым пакаленні не так і поўна. Адзін Дэк»,
— Напэўна таму, што маці пайшла ад бацькі. Па-мойму, яна ніколі болей ні на кога і не глядзела. Вельмі шкада, ведаеце. Наша мама проста створана для сямейнага жыцця, ёй патрэбен муж, каб было каго песціць і лашчыць.
— А знешне вы з ёю падобныя?
— Па-мойму, не.
— А блізкія вы з ёю? Гэта важней.
— Блізкія? Мы з мамаю? — Джасціна ўсміхнулася, без злосці, амаль гэтаксама ўсміхнулася б Мэгі, калі б у яе папытаўся хто-небудзь, ці блізкая ёй дачка. — He ўпэўненая, што мы адна адной блізкія, але нешта нас звязвае, Можа, гэта проста выяўленне роднасці, праўда, не ведаю. — Вочы ў Джасціны загарэліся. — Мне заўсёды хацелася, каб яна гаварыла са мною, як з Дэнам, хацелася ладзіць з ёю, як ладзіць Дэн. Але ці то ў ёй, ці то ўва мне нечага не хапае. Мусіць, ува мне. Мама вельмі добры чалавек, куды лепшая за мяне.
— Я з ёю не знаёмы, таму не магу згаджацца з вамі ці не згаджацца. Але калі вас гэта хоць трошкі суцешыць, herzchen, скажу — вы мне падабаецеся іменна такая, як ёсць. He, вам зусім няма чаго мяняцца, нават гэта ваша смешная ваяўнічасць мне падабаецца.
— Так міла з вашага боку. I вы нават не пакрыўдзіліся, а я вам гэтулькі ўсяго нагаварыла. А на Дэна я зусім не падобная, праўда?
— Дэн ні на кога на ўсім свеце не падобны.
— Па-вашаму, ён як не з гэтага свету?
— Ага, мабыць. — Хартгейм падаўся наперад, твар яго, які да гэтага часу заставаўся ў цяні, асвяціў слабы агеньчык свечкі, уткнутае ў пляшку з-пад к’янці. — Я католік, і мая вера — адзінае, што ні разу не здрадзіла мне ў жыцці, хоць сам я не раз ёй здраджваў. Мне не хочацца гаварыць пра Дэна, бо сэрца падказвае мне — ёсць рэчы, якія лепей не абмяркоўваць. Безумоўна, вы з ім розна ставіцеся да жыцця і бога. I не трэба болей пра гэта, добра?
Джасціна паглядзела на яго са здзіўленнем.
— Добра, Ліан, як хочаце. Заключаем дагавор: будзем абмяркоўваць з вамі што захочацца, толькі не Дэнаў характар і не рэлігію.
Нямала перажыў Ліан Мёрлінг Хартгейм пасля памятнае сустрэчы з Ральфам дэ Брыкасарам у ліпені 1943 года. Праз тыдзень пасля гэтага яго полк кінулі на Усходні фронт, дзе ён і заставаўся да канца вайны. Перад вайною яго, зусім яшчэ жаўтаротага бесклапотнага хлапчука, не паспелі нашпігаваць ідэямі «гітлер’югенда» — і ён пажынаў плады нацызму, разгублены і змучаны, калеючы ў снезе, на фронце, дзе не хапала ні боепрыпасаў, ні людзей — наўрад ці адзін нямецкі салдат прыпадаў на сотню метраў. Ад ваенных гадоў у яго зберагліся два ўспаміны: цяжкія бітвы і страшныя маразы — і твар Ральфа дэ Брыкасара. Жах і хараство, д’ябал і бог. Напалавіну звар’яцеўшы, напалавіну адубянеўшы, ён бездапаможна чакаў — вось-вось у мяцеліцу, без парашутаў, з самалётаў, якія пралятаюць над самаю зямлёю, пасыплюцца савецкія партызаны, стукаў сабе кулаком у грудзі і шаптаў малітвы. Але ён і сам не ведаў, просіць ён у бога патронаў у свой аўтамат ці ратунку ад рускіх, моліцца па сваёй неўміручай душы, па новай сустрэчы з тым чалавекам з рымскай базілікі, па Германіі ці па тым, каб хоць трохі палягчэла на сэрцы.
Вясною сорак пятага ён са сваімі аднапалчанамі адступаў пад націскам рускіх цераз Польшчу, думаючы толькі пра адно — дабрацца да тае часткі Германіі, якую занялі англічане ці амерыканцы. Бо калі ён трапіць да рускіх, яго расстраляюць. Ён парваў і спаліў свае дакументы, закапаў у зямлю два свае Жалезныя крыжы, украў сякое-такое адзенне і на дацкай граніцы здаўся брытанскім уладам. Яго адправілі ў Бельгію, у лагер прымусовых перасяленцаў. Тут ён жыў цэлы год на хлебе і аўсянай кашы-размазні, англічанам болей не было чым карміць тысячы і тысячы людзей, якія апынуліся на іх утрыманні, ім і самім даводзілася туга, — і толькі праз год яны дадумаліся, што ім нічога не застаецца, апрача як выпусціць гэтых людзей на свабоду.
Двойчы лагернае начальства выклікала Хартгейма на рашучую размову. Ён атрымае новыя дакументы і права бясплатнага праезду ў Аўстралію на параходзе, адпрацуе за гэта два гады там, дзе захоча выкарыстаць яго аўстралійскі ўрад, — і пасля гэтага можа сам распараджацца сабою, як яму захочацца. I гэта не будзе рабская праца — за працу яму будуць плаціць як належыць. Але Хартгейм ухітрыўся абодва разы ўгаварыць чыноўнікаў, каб яго не выпраўлялі разам з усімі эмігрантамі. Ён ненавідзеў Гітлера, але не Германію, і не саромеўся таго, што ён немец. Яго радзіма — Германія, болей за тры гады ён марыў вярнуцца дадому. Зноў апынуцца ў краіне, мова якой яму незразумелая і дзе не разумеюць яго мовы, — большага пракляцця ён і ўявіць не мог. I вось на пачатку 1947 года ён апынуўся без капейкі на вуліцах Аахена, гатовы неяк пачынаць жыццё спачатку — ён так даўно, так моцна гэтага прагнуў.