Тэлефон стаяў на століку каля сцяны, і Джасціна прыперлася да яе, шукаючы апоры. Калені падгіналіся, яна павольна спаўзала ўніз і нарэшце скурчылася на падлозе. Нейкія незразумелыя гукі зрываліся з яе вуснаў, не смех і не рыданне, нешта сярэдняе, моцныя сутаргавыя ўсхліпы. Дэн утапіўся. Усхліп. Дэн памёр. Усхліп. Крыт... Дэн... утапіўся... Усхліп. Памёр, памёр.
— Міс О’Ніл? Вы слухаеце, міс О’Ніл? — настойліва паўтараў голас у трубцы.
Памёр. Утапіўся. Мой брат!
— Міс О’Ніл, вы мяне чуеце?
— Ага, ага, ага, ага, ага! О божа, я слухаю!
— Як я разумею, вы — самая блізкая сваячка, і таму нам трэба вашы распараджэнні — што рабіць з целам. Вы слухаеце, міс О’Ніл?
— Ага, ага!
— Што рабіць з целам, міс О’Ніл?
Цела! Ён цяпер — цела, хоць бы сказалі я г о цела, не, проста — цела. Дэн, мой Дэн. Цела.
— Самая бліжэйшая сваячка? — пачула яна свой тонкі, слабы голас, які перарываўся моцнымі ўсхліпамі. — Самая бліжэйшая, пэўна, не я. Самая бліжэйшая — мама.
Кароткае маўчанне.
— Гэта вельмі ўскладняе справу, міс О’Ніл. Калі вы — не самая блізкая сваячка, мы трацім дарагі час. — У голасе ветлівае спачуванне змянілася нецярпеннем. — Вы, відаць, не разумееце, у Грэцыі адбываецца пераварот, а няшчасце здарылася на Крыце, гэта яшчэ далей, і сувязь наладзіць яшчэ цяжэй. Зразумейце! Падтрымліваць сувязь з Афінамі практычна нельга, і нам дадзена ўказанне перадаць пажаданні самых блізкіх сваякоў наконт цела неадкладна. Ваша маці з вамі? Ці нельга мне з ёю перагаварыць?
— Мама не тут. Яна ў Аўстраліі.
— У Аўстраліі? 0 божа, чым далей, тым цяжэй! Тады трэба даваць тэлеграму ў Аўстралію, а час ідзе. Калі вы не самая блізкая сваячка вашага брата, міс О’Ніл, чаму ж так сказана ў яго ў пашпарце?
— He ведаю. — Яна раптам злавіла сябе на тым, што смяецца.
— Дайце мне аўстралійскі адрас вашай маці, мы зараз жа ёй тэлеграфуем. Трэба ж нам ведаць, што рабіць з целам! Пакуль яна атрымае тэлеграму, пакуль дойдзе адказ, гэта ж яшчэ дванаццаць гадзін, спадзяюся, вы і самі разумееце. Усё вельмі складана і без гэтай блытаніны.
— Дык пазваніце ёй. He марнуйце часу на тэлеграмы.
— Наш бюджэт не прадугледжвае выдаткаў на міжнародныя тэлефонныя перагаворы, міс О’Ніл, — суха адказалі ёй. — Дык будзьце ласкавыя, ці не скажаце мне імя і адрас вашай маці?
— Місіс Мэгі О’Ніл, — прадыктавала Джасціна. — Джыланбаўн, Аўстралія, Новы Паўднёвы Уэльс, Драгеда. — Яна выразна паўтарыла незнаёмыя яму назвы.
— Яшчэ раз прашу прыняць маё самае глыбокае спачуванне, міс О’Ніл.
Шчаўчок адбою, роўнае аднастайнае гудзенне — лінія свабодная. Джасціна сядзіць на падлозе, трубка саслізнулася на калені. Тут нейкая памылка, усё павінна высветліцца. He мог Дэн патануць, ён жа плавае, як чэмпіён! Ведама, гэта няпраўда. He, Джасціна, усё праўда, сама ведаеш, ты з ім не паехала, не зберагла яго, і ён утапіўся. Ты заўсёды аберагала яго з таго часу, як ён быў зусім маленькі, табе і цяпер трэба было быць з ім. Калі б ты не змагла яго выратаваць, дык была б там і патанула з ім разам. А ты з ім не паехала толькі таму, што рвалася ў Лондан, каб завабіць Ліана да сябе ў пасцель.
Як цяжка думаць. Усё цяжка. Hi з чым не саўладаць, нават ногі не слухаюцца. Ніяк не падняцца з падлогі, ніколі ўжо ёй не падняцца. У свядомасці нікому няма месца, акрамя Дэна, усе думкі цясней і цясней кружацца вакол Дэна. I раптам яна падумала пра маці, пра ўсіх драгедскіх. О божа. Туды паведамяць, паведамяць маме, усім ім. I мама нават не ўбачыла на развітанне, які мілы ён быў у той памятны дзень у Рыме. Пэўна, дадуць тэлеграму джыланбаўнскай паліцыі, і стары сяржант Эрн улезе ў сваю машыну, паедзе ў Драгеду і скажа маёй маме, што яе адзіны сын памёр. He яму б, амаль чужому чалавеку, прыносіць такую вестку. Прыміце маё шчырае, самае глыбокае спачуванне, місіс О’Ніл, ваш сын памёр. Легкаважныя, пустыя далікатныя словы... He! He дапушчу я, каб і яна даведалася пра гэта ад чужых, яна ж і мая маці! Толькі не так, не так, як давялося пра гэта даведацца мне.
Яна дацягнулася да апарата, зняла яго са століка на свае калені, прыціснула да вуха трубку.
— Станцыя? Калі ласка, міжгароднюю. Алё? Мне трэба тэрмінова звязацца з Аўстраліяй. Джыланбаўн, дванаццаць-дванаццаць. I, калі ласка, калі ласка, хутчэй.
Мэгі сама зняла трубку. Час быў позні, Фія ўжо лягла. А Мэгі апошнім часам не хацела класціся рана, яна лічыла за лепшае доўга сядзець, слухаць цвыркуноў і жаб, драмаць над кнігаю, успамінаць...
— Алё?
— Вас выклікае Лондан, місіс О’Ніл, — сказала Хэйзел, тэлефаністка з Джылі.
— Добры дзень, Джасціна, — спакойна сказала Мэгі. Джасі званіла, хоць і не часта, даведацца, як жывуць дома.
— Мама? Мама, ты?
— Але, я слухаю, — ціха сказала Мэгі: адразу чуваць, Джасціна нечым узрушаная.
— Мама, о, мама! — Дзіўны гук, не то ўздых, не то рыданне. — Дэн памёр, мама! Дэн памёр!
Зямля правалілася пад нагамі. Бяздонная, бяздонная прорва. Мэгі правальваецца ў бездань, глыбей, глыбей, краі сходзяцца над галавою, і ўжо навек не выкараскацца, да самай смерці. Што яшчэ маглі ёй зрабіць бессмяротныя багі? Яна не разумела, калі пыталася пра гэта. Як смела яна пытацца, як смела не разумець? He гняві багоў, яны гэтага не любяць. Калі яна не паехала паглядзець на яго ў найшчаслівейшую хвіліну яго жыцця, раздзяліць яго радасць, ёй і напраўду здавалася, што разлічылася за ўсё цалкам. Дэн будзе свабодны і ад расплаты, і ад яе. Яна не ўбачыць яго твару, самага дарагога на свеце, і гэтым заплаціць за ўсё. Краі бездані саступіліся, дыхаць няма чым. Стаіш на дне і разумееш — вельмі позна.
— Джасціна, родная, супакойся, — з намаганнем сказала яна, голас яе задрыжаў. — Супакойся і раскажы толкам. Ты добра ведаеш?
— Мне пазванілі з аўстралійскага консульства... там вырашылі, што я самая блізкая сваячка. Нейкі страшны тып усё дамагаўся, што мне рабіць з целам. Ён увесь час гаварыў пра Дэна «цела». Як быццам яно ўжо не Дэнава, а невядома чыё. (Мэгі пачула рыданне.) Божа! Напэўна, гэтаму небараку моташна было мне званіць. Мама, мама, Дэн памёр!
— Але як, Джасціна? Дзе? У Рыме? Чаму Ральф мне не пазваніў?
— He, не ў Рыме. Кардынал, пэўна, яшчэ нічога не ведае. Той чалавек сказаў, Дэн утапіўся, ратуючы жанчын, якія танулі. У яго былі два месяцы свабодныя, мама, і ён прасіў мяне паехаць з ім, а я не паехала, я хацела іграць Дэздэмону і хацела быць з Ліанам. Калі б толькі я была з Дэнам! Калі б я была там, можа, нічога б не здарылася. Што ж мне рабіць!
— Перастань, Джасціна, — сурова сказала Мэгі. — Выкінь гэта з галавы, чуеш? Дэн бы абурыўся, ты і сама ведаеш. Няшчасце заўсёды можа здарыцца, а чаго і чаму, мы не ведаем. Цяпер важна, што ты жывая і здаровая, я не страціла абаіх. Цяпер ты адна ў мяне засталася. Ах, Джасі, Джасі, гэта так далёка! Свет вельмі вялікі, вельмі. Прыязджай дадому, у Драгеду! Мне моташна думаць, што ты там зусім адна.
— He, мне трэба працаваць. Праца — адзінае маё выратаванне. Без працы я звар’яцею. He трэба мне нікога, не трэба ніякага суцяшэння. Ах, мама! — Яна горка заплакала. — Як мы будзем жыць без яго?
Напраўду, як? I ці жыццё гэта? Бог даў, бог і забраў. Быў пыл і пылам станеш. Жыццё — для нас, нявартых. Сквапны бог бярэ сабе лепшых, аддаючы гэты свет нам, іншым, каб мы тут прападалі.
— Ніхто з нас не ведае, ці доўга нам жыць. Вялікі табе дзякуй, Джасі, што пазваніла, што сама мне сказала.
— Мне цяжка было думаць, што табе скажа нехта чужы, мама. Немагчыма пачуць такое ад чужога. Што ты цяпер будзеш рабіць? Што ты можаш зрабіць?
Натужваючы ўсю волю, Мэгі сілілася праз мілі і мілі неяк сагрэць і ўсцешыць у далёкім Лондане сваю дзяўчынку, якая гінула. Сын памёр, дачка яшчэ жывая. Трэба яе выратаваць. За ўсё сваё жыццё Джасціна любіла, здаецца, аднаго толькі Дэна. Болей у яе нікога няма, нават маці яна не любіць.
— Джасціна, мілая, не плач. He бядуй гэтак. Дэн гэтага не хацеў бы, праўда? Вярніся дадому, і табе стане лягчэй. I мы перавязём яго дадому, у Драгеду. Па законе цяпер ён зноў мой, ён ужо не належыць царкве, і яна не можа мне перашкодзіць. Я зараз жа пазваню ў наша консульства і ў пасольства ў Афінах, калі змагу прабіцца. Ён абавязкова павінен вярнуцца дадому! Проста думаць не магу, каб яго пахавалі недзе далёка ад Драгеды. Тут яго дом, і ён павінен вярнуцца дадому. Прыязджай з ім, Джасціна.