— Ніхто не стане яго ў цябе адбіраць, Мэгі, — лагодна сказаў дэ Брыкасар. — Каталіцкай царкве трэба толькі, каб ён ляжаў у асвячонай зямлі. Я і сам завяшчаў, каб мяне пахавалі ў Драгедзе.
— Я не магу прарвацца праз бюракратычныя заслоны, — гаварыла далей Мэгі, не слухаючы. — Я не ведаю грэчаскай мовы, у мяне няма ні ўлады, ні аўтарытэту. Таму я і прыйшла да цябе, каб ты пусціў у ход свой аўтарытэт і сваю ўладу. Вярні мне майго сына, Ральф!
— Супакойся, Мэгі, мы яго вернем, хоць, можа, і не так хутка. Улада цяпер у левых, а яны супраць каталіцкай царквы. Але ў мяне ў Грэцыі ёсць сябры, усё, што трэба, будзе зроблена. Дазволь мне зараз жа пусціць машыну ў ход і не трывожся. Ён — пастыр святой царквы, і мы яго вернем.
Ён ужо пацягнуўся да шнура ад званка, але Мэгі паглядзела такім адчужаным і гнеўным позіркам, што рука яго застыла ў паветры.
— Ты не зразумеў, Ральф. Я не жадаю пускаць машыну ў ход. Я хачу вярнуць майго сына — не праз тыдзень, не праз месяц, зараз жа! Ты гаворыш па-грэчаску, ты можаш дастаць візы сабе і мне, ты даб’ешся. Паедзем з табою ў Грэцыю, паедзем зараз жа! I памажы мне вярнуць майго сына.
Многае адлюстравалася ў яго паглядзе — пяшчота і спачуванне, узрушэнне і смутак. I, аднак, гэта зноў быў пагляд царкоўнага служыцеля, цвярозы, разважлівы, асцярожны.
— Мэгі, я люблю твайго сына, як роднага, але я не магу цяпер паехаць з Рыма. Я не распараджаюся сабою — ты павінна была б гэта разумець, як ніхто другі. Як бы я ні бедаваў за цябе, як бы ні бедаваў я сам, я не магу паехаць з Рыма ў разгар важнейшага кангрэса. Я — памочнік яго святасці папы.
Яна адхіснулася, ашаломленая, абураная, потым паківала галавою і ледзь усміхнулася, нібы нейкі неадушаўлёны прадмет раптам надумаўся не падпарадкавацца яе волі; потым здрыганулася, правяла языком па сасмяглых вуснах і рашуча выпрасталася ў крэсле.
— Значыць, ты любіш майго сына, як роднага, Ральф? А што б ты зрабіў дзеля роднага сына? Вось так бы і сказаў маці яго, твайго роднага сына, — не, маўляў, прабачце, я вельмі заняты, у мяне няма часу? Мог бы ты сказаць такое маці свайго сына?
Дэнавы вочы і ўсё ж не такія, як у Дэна. Глядзяць на яе разгублена, бездапаможна, у іх — непамерны боль.
— У мяне няма сына, — гаворыць ён, — але мяне многаму навучыў твой сын, і сярод многага другога — як бы гэта ні было цяжка, вышэй за ўсё ставіць мой першы і адзіны абавязак — абавязак перад усемагутным богам.
— Дэн і твой сын, — сказала Мэгі.
Ральф шырока адкрыў вочы, перапытаў недарэчна:
— Што?
— Я сказала: Дэн і твой сын таксама. Калі я паехала з вострава Матлок, я была цяжарная. Дэнаў бацька не Люк О’Ніл, а ты.
— Гэта... гэта... няпраўда!
— Я не хацела, каб ты ведаў, нават цяпер не хацела. Няўжо я стану табе маніць?
— Каб вярнуць Дэна? Можа, — ледзь выгаварыў ён.
Мэгі паднялася, падышла да яго крэсла, абабітага чырвонай парчою, узяла худую, пергаментную руку ў свае, нахілілася і пацалавала кардынальскі пярсцёнак, ад яе дыхання бляск рубіна памутнеў.
— Усім, што табе святое, клянуся: Дэн — твой сын. Люк не быў і не мог быць яго бацькам. Клянуся табе яго смерцю.
Пачуўся горкі крык, стогн душы, якая ступае ў вароты пекла. Ральф дэ Брыкасар хіснуўся з крэсла і панік на пунсовым дыване, нібы ў ярка-чырвонай лужыне нядаўна пралітай крыві, і загаласіў, абхапіўшы галаву рукамі, учапіўшыся пальцамі за валасы, твару яго не было відно.
— Плач! — сказала Мэгі. — Плач, цяпер ты ведаеш! Справядліва, каб хоць адзін з бацькоў меў сілу праліваць па ім слёзы. Плач, Ральф! Дваццаць шэсць гадоў у мяне быў твой сын, і ты нават не разумеў гэтага, нават не ўмеў разглядзець. He бачыў, што вы з ім падобныя як дзве кроплі вады! Мая маці ведала з першай жа хвіліны, як толькі ён нарадзіўся, а ты ніколі не разумеў. У яго твае рукі і ногі, твой твар, твае вочы, твой стан. Ён увесь як ты, толькі валасы другога колеру. Цяпер разумееш? Калі я паслала яго сюды да цябе, я напісала: «Вяртаю тое, што ўкрала», — памятаеш? Але мы абое ўкралі, Ральф. Мы ўкралі тое, што ты па зароку аддаў богу, і абаім давялося расплачвацца.
Яна зноў села ў крэсла, бязлітасная, няўмольная, і глядзела на агорнутага пакутаю чалавека ў пунсовай сутане.
— Я кахала цябе, Ральф, але ты ніколі не быў маім. Усё, што мне ад цябе засталося, я ў цябе мусіла красці. Дэн быў мая здабыча, толькі яго я і сумела ў цябе ўзяць. I я пабажылася, што ты ніколі не даведаешся, пабажылася, што не дам табе выпадку забраць яго ў мяне. А потым ён сам, па сваёй волі, прадаўся табе. Ён называў цябе сапраўдным пастырам. Вось з чаго я ўдосталь насмяялася! Але нізашто на свеце я не дала б табе ў рукі такую зброю — ведаць, што ён твой сын. Калі б не тое, што цяпер. Калі б не тое, што цяпер! Толькі дзеля гэтага я табе і сказала. А наогул, цяпер, пэўна, усё не мае значэння. Цяпер ён ужо не мой і не твой. Ён належыць богу.
Кардынал дэ Брыкасар наняў у Афінах прыватны самалёт; утраіх, ён, Мэгі і Джасціна, праводзілі Дэна дадому, у Драгеду — моўчкі сядзелі ў самалёце жывыя, моўчкі ляжаў у труне той, каму нічога болей не трэба было на гэтай зямлі.
Я павінен адслужыць гэту імшу, правесці пахавальную службу па маім сыне. Сын мой, плоць ад плоці маёй. Але, Мэгі, я табе веру. Як толькі я крыху апамятаўся, я паверыў бы і без той тваёй страшнай клятвы. Віторыё ведаў з першай жа хвіліны, як убачыў нашага хлопчыка, а ў глыбіні душы я і сам, мусіць, ведаў. Калі за ружовымі кустамі засмяяўся наш хлопчык, я пачуў твой смех... але ён падняў галаву і паглядзеў на мяне маімі вачамі, якія яны ў мяне былі ў наіўную пару дзяцінства. Фія ведала. Эн Мюлер ведала. Але не мы, мужчыны. Мы не вартыя былі таго, каб нам сказалі. Так думаеце вы, жанчыны, і хаваеце свае таямніцы, і помсціце нам за прыніжэнне, за тое, што бог не стварыў і вас на сваё аблічча і падабенства. Віторыё ведаў, але маўчаў, бо ў ім вельмі многа ад жанчыны. Добрая помста.
Чытай жа гэту малітву, Ральф дэ Брыкасар, варухні губамі, перахрысці, скажы слова па-латыні душы нябожчыка. Ён быў твой сын. Ты любіў яго болей, чым любіў яго маці.
Але, болей! Таму што ён быў паўторам цябе самога, толькі лепшы, дасканалейшы.
In Nomine Patris, et Filii, et Spiritus Saricti...[19]
У царкве поўна народу; тут усе, хто толькі мог прыехаць, Цэлымі сем’ямі — Кінгі, О’Роркі і Дэвісы, П’ю, Маккуіны і Горданы, Кармайклы і Хоўптаны. I ўсе Кліры, і ўсе драгедскія. Надзея разбілася, святло патухла. Перад імі, у вялікай свінцовай труне, якая ўся абсыпана ружамі, спачывае прападобны Дэн О’Ніл. Чаму кожны раз, калі прыязджаеш у Драгеду, цвітуць ружы? Кастрычнік на дварэ, вясна ў разгары. He дзіва, што цвітуць ружы. Сама пара.
Sanctus... Sanctus... Sanctus...[20]
Ведай, вароты ў рай адчыняцца табе. Мой Дэн, слаўны мой сын. Так лепей. He хацеў бы я, каб ты стаў такі, як я. He ведаю, нашто я гавару над табою гэтыя словы. Табе гэта не трэба, ніколі не трэба было. Тое, чаго я пакутліва дамагаўся, давалася табе само. I не ты нешчаслівы — нешчаслівыя мы, тыя, хто застаўся. Пашкадуй нас і памажы нам, калі настане і наш час.
Ite, Missa est... Reguiescant in pace...[21]
Па лузе, міма прывідных эўкаліптаў і руж, перцавых дрэў, на могілкі. Спі спакойна, Дэн, бо толькі самыя лепшыя паміраюць маладыя. Чаго мы смуткуем? Табе пашчасціла, што ты так рана ўцёк ад гэтага нярадаснага жыцця. Можа, гэта і ёсць пекла — доўгі час зямнога рабства. Можа, наканаваныя нам пякельныя мукі мы церпім, калі жывём...
Канчаўся дзень, чужыя людзі пасля пахавання раз’ехаліся, свае драгедскія, нібы цені, сноўдаліся ў доме, пазбягаючы адно аднаго; кардынал Ральф спачатку зірнуў на Мэгі — і не мог зноў паглядзець ёй у вочы. Джасціна паехала з малодшымі Кінгамі, Боем і Джын, каб паспець на вячэрні самалёт да Сіднея і пасля застаць начны самалёт на Лондан. Ральф не помніў, каб хоць раз пачуў у гэты дзень яе нізкі чароўны голас, сустрэў позірк гэтых дзіўных, вельмі светлых вачэй. З той хвіліны, калі яна сустрэла яго і Мэгі ў Афінах, і да таго часу, пакуль не паехала з маладымі Кінгамі, яна была нібы здань, ні на імгненне не скінула маскі. Чаму яна не выклікала Ліана Хартгейма, не папрасіла яго прыехаць? Пэўна, яна ўжо ведае, як ён яе кахае, як бы хацеў быць з ёю ў цяжкі для яе час. Думка гэта не раз мільгала ў Ральфа і перад ад’ездам з Рыма, і пасля, але стомлены розум не затрымліваўся на ёй, і сам ён Ліану не пазваніў. Дзіўныя яны людзі, тут, у Драгедзе. He любяць ні з кім дзяліць сваё гора, лічаць за лепшае заставацца сам-насам са сваім болем.