Ён прамармытаў нешта невыразна-суцяшальнае, але Мэгі нібы не пачула, гаварыла далей, але неяк інакш, быццам не яму, а самой сабе:
— Драгеда цяпер нібы прытулак старым. Нам трэба моладзь, а з маладых толькі засталася адна Джасціна.
Жалю як і не было, Ліан парывіста нахіліўся да Мэгі, вочы ў яго бліснулі.
— Вы гаворыце пра яе так, нібы яна належыць Драгедзе, — сказаў ён рэзка. — Папярэджваю вас, місіс О’Ніл, вы памыляецеся!
— Якое ў вас права рабіць вывад, што такое Джасціна і дзе ёй месца? — ускіпела Мэгі. — Вы,ж самі сказалі, што бачылі яе апошні раз, яшчэ калі жывы быў Дэн, з таго часу два гады прайшло!
— Але, праўда, прайшло два гады. — Ён загаварыў лагадней, нанава адчуўшы, у што, пэўна, ператварылася яе жыццё. — Вы мужна пераносіце сваё гора, місіс О’Ніл.
— Вось як? — Яна намагалася ўсміхнуцца, па-ранейшаму гледзячы яму проста ў вочы.
Раптам яму стала болей зразумела, што, пэўна, знайшоў у ёй кардынал Ральф, чаму так яе любіў. У Джасціне гэтага няма, але і ён не Ральф, ён шукае зусім другога.
— Але, вы мужна ўсё гэта пераносіце, — паўтарыў ёй.
Яна імгненна ўлавіла прыхаваны сэнс яго слоў, хваравіта паморшчылася. Папыталася дрыжачым голасам:
— Адкуль вы ведаеце пра Дэна і Ральфа?
— Здагадаўся. He хвалюйцеся, місіс О’Ніл, болей ніхто нічога не ведае. Я здагадаўся, бо ведаў кардынала вельмі даўно, задоўга да знаёмства з Дэнам. У Рыме ўсе думалі, што кардынал — ваш брат, Дэнаў дзядзька, але Джасціна раскрыла мне вочы ў першы ж дзень, калі я яе сустрэў.
— Джасціна? — крыкнула Мэгі. — Толькі не Джасціна!
Яна злосна стукнула кулаком сабе па калене, Ліан нахіліўся, перахапіў яе руку.
— Не-не, місіс О’Ніл! Джасціна ўяўлення ні пра што не мае, і дай бог, каб яна ніколі не даведалася праўды! Паверце, гэта была проста выпадковая памылка.
— Вы верыце?
— Клянуся.
— Тады растлумачце, дзеля ўсяго святога, чаму яна не едзе дадому? Чаму пазбягае мяне? Няўжо ёй так не хочацца мяне бачыць?
He толькі словы, але і страшэнны смутак у яе голасе адкрылі яму, якою пакутаю было ёй, што дачка за гэтыя два гады ні разу яе не праведала. Клопат, што прывёў яго сюды, здаваўся ўжо не такім важным, паявіўся другі: супакоіць мацерыны страхі.
— Гэта мая віна, — рашуча сказаў ён.
— Ваша? — з недаўменнем перапыталася Мэгі.
— Джасціна збіралася паехаць з Дэнам у Грэцыю, і яна перакананая, што, калі б паехала, Дэн быў бы жывы.
— Глупства! — сказала Мэгі.
— Вось іменна. Нам з вамі зусім зразумела, што гэта глупства, а ёй — не. I толькі вы можаце ёй гэта растлумачыць.
— Я? Вы не разумееце, містэр Хартгейм. Джасціна ніколі, за ўсё сваё жыццё, не прыслухоўвалася да маіх слоў. У свой час я яшчэ магла хоць неяк на яе паўплываць, але цяпер пра гэта і думаць няма чаго. Яна нават бачыць мяне не хоча.
Гэта прагучала безнадзейна, але без прыніжэння.
— Я трапіла ў тую самую пастку, што і мая маці, — проста, амаль суха гаварыла далей Мэгі. — Драгеда — гэта ўсё маё жыццё... гэты дом, кнігі... Тут я патрэбная, тут у маім існаванні яшчэ ёсць нейкі сэнс. Тут людзі, якім я — апора. Маім дзецям я ніколі не была апораю. Ніколі.
— Вы памыляецеся, місіс О’Ніл, калі б гэта была праўда, Джасціна зусім спакойна, без ніякіх дакораў сумлення, магла б прыехаць дадому. Вы недаацэньваеце яе любові да вас. Я сказаў, што Джасціна цяпер мучыцца дакорамі сумлення па маёй віне, гэта праз мяне яна засталася ў Лондане, яна хацела быць са мною. Але пакутуе яна праз вас, а не праз мяне.
Ад Мэгі дыхнула холадам.
— Яна не мае права пакутаваць праз мяне! Няхай перажывае за сябе, калі не можа інакш, але не за мяне! Толькі не за мяне!
— Значыць, вы мне верыце, што яна паняцця не мела пра Дэна і кардынала?
Злосць у Мэгі схлынула, нібы ён напомніў, што тут яшчэ многае пастаўлена на карту, пра што яна забылася.
— Ага, — адказала яна, — я вам веру.
— Я прыехаў да вас таму, што Джасціне трэба ваша дапамога, але яна не можа ў вас яе прасіць, — сказаў Ліан. — Вы павінны яе пераканаць, што трэба зноў жыць сапраўдным поўным жыццём... і не ў Драгедзе, у Джасціны сваё, асобнае жыццё, з Драгедай ніяк не звязанае.
Ён адхінуўся ў крэсле, заклаў нагу на нагу, зноў закурыў.
— Джасціна цяпер носіць нейкую валасяніцу, карае сябе і каецца ў грахах, якіх не было. Толькі вы адна і можаце ёй гэта растлумачыць. Але папярэджваю вас, калі вы вырашыце раскрыць ёй вочы, яна ўжо не вернецца дадому, a вось калі будзе прадаўжаць у тым самым кірунку, дык, бадай, вернецца назаўсёды.
Ліан крыху памаўчаў.
— Жанчыне з яе характарам сцэна — яшчэ не ўсё, і ўжо недалёкі той дзень, калі яна гэта зразумее. Ёй стануць патрэбныя блізкія людзі, і давядзецца выбіраць: або родныя і Драгеда, або я. — Ён усміхнуўся, гледзячы на Мэгі разумнымі вачыма. — Але толькі блізкія людзі — гэтага Джасціне таксама недастаткова. Калі яна выбера мяне, яна можа захаваць і сцэну, і гэтай вось перавагі Драгеда ёй не дасць. — Цяпер ён глядзеў на Мэгі сурова, як на праціўніка. — Я прыехаў прасіць вас пастарацца, каб яна выбрала мяне. Можа, мае словы здадуцца жорсткімі, але мне яна болей патрэбная, чым вам.
Але і да Мэгі вярнулася звычайная цвёрдасць.
— Драгеда таксама не такі благі выбар, — запярэчыла яна. — Вы гаворыце так, нібы на гэтым у Джасціны ўсё скончыцца, але вы вельмі памыляецеся. Яна і сцэну зможа захаваць. У нас тут ёсць выдатная аматарская трупа. Нават калі Джасціна выйдзе замуж за Боя Кінга — мы з яго дзедам многа гадоў на гэта спадзяёмся, — пакуль яна будзе ў раз’ездах, пра яе дзяцей паклапоцяцца не горай, чым калі б яна выйшла за вас. Тут яе родны дом! Наша тутэйшае жыццё ёй знаёмае і зразумелае. Калі яна выбера Драгеду, дык не ўсляпую, а добра ведаючы, што яе чакае. А ці можаце вы сказаць тое самае пра жыццё, якое чакае яе з вамі?
— He, — спакойна адказаў Ліан. — Але Джасціна сярод нечаканасцей як рыба ў вадзе. У Драгедзе яна задыхнецца ад аднастайнасці.
— Вы хочаце сказаць, што тут яна будзе нешчаслівая.
— He, не зусім. Я не сумняваюся — калі яна вырашыць вярнуцца і выйдзе за гэтага Боя Кінга... дарэчы, хто ён такі?
— Спадчыннік суседняга маёнтка, Бугелы, друг Джасцінінага дзяцінства, але ён хацеў бы стаць не толькі другам. Яго дзед хоча гэтага шлюбу, як кажуць, з дынастычных меркаванняў, а я — таму што, на мой погляд, іменна гэта Джасціне і трэба.
— Разумею. Што ж, калі яна вернецца сюды і выйдзе за Боя Кінга, яна навучыцца быць шчасліваю. Але і шчасце — паняцце адноснае. Наўрад ці тое жыццё прынясе ёй такое задавальненне, якое яна знайшла б са мною. Таму што Джасціна любіць не Боя Кінга, місіс О’Ніл, яна любіць мяне.
— Тады яна выбрала вельмі дзіўны спосаб даказваць сваё каханне, — заўважыла Мэгі і пазваніла, каб падалі чаю. — I потым, містэр Хартгейм, я ўжо гаварыла, вы пераацэньваеце мой уплыў на дачку. Джасціна ніколі ні ў грош не ставіла мае словы і тым больш — мае жаданні.
— Вы разумная жанчына, — сказаў Ліан. — Вы і самі ведаеце, што можаце паўплываць на яе, калі захочаце. Адзіная мая просьба — падумайце пра тое, што я сказаў. He спяшайцеся, часу хапае, і я таксама чалавек цярплівы і ўмею чакаць.
— Тады вы проста музейная рэдкасць, — усміхнулася Мэгі.
Болей ні ён, ні яна пра гэта не гаварылі. Хартгейм прабыў у Драгедзе тыдзень і ўвесь час трымаўся проста як госць, хоць Мэгі адчувала — ён стараецца, каб яна зразумела, што ён за чалавек. Братам ён вельмі спадабаўся, гэта зразумела — толькі на выпасах пачулі пра яго прыезд, усе яны сабраліся на Галоўнай сядзібе і заставаліся дома, пакуль ён не паехаў назад у Германію.
I Фіёне ён таксама спадабаўся; вочы яе ўжо кепска бачаць, і яна больш не вядзе драгедскай бухгалтэрыі, але розум у яе па-ранейшаму ясны, ні намёку на старасць. Мінулаю зімою, дажыўшы да глыбокай старасці, памерла ў сне місіс Сміт — і, не жадаючы навязваць Міні і Кэт, таксама ўжо не маладзенькім, але яшчэ пры сіле, новую эканомку, Фія перадала дачцэ ўсе кнігі і рахункі, а сама даволі паспяхова стала спраўляцца з абавязкамі місіс Сміт. He хто-небудзь, а Фія першая зразумела, што Ліан — сведка таго Дэнавага жыцця, якое было невядомае нікому з драгедскіх, і папрасіла расказаць пра гэтыя апошнія гады. Ліан ахвотна згадзіўся і вельмі хутка ўбачыў, што жыхары ў Драгедзе зусім не пазбягаюць гаварыць пра Дэна, насупраць, радыя пачуць кожны новы расказ пра яго, кожную дробязь.