Пакуль беларусы, як заўсёды, марудзілі ды валаводзіліся, рэліквію вырашыў пашукаць супрацоўнік Эрмітажа Бебут Шалкоўнікаў. Гэты прадпрымальны чалавек прыватна паехаў у ЗША, імкнуўся там пранікнуць у Морганаўскія зборы, але выявіў празмерны імпэт і трапіў на падазрэнне. У адзін цудоўны дзень да яго падышлі колькі маладзёнаў атлетычнага выгляду і ветліва прапанавалі ўгамавацца. У адваротным выпадку яны не гарантавалі вяртання дадому. На жаль, дадаць да маіх слоў спадар Шаўкоўнікаў нічога не можа, бо ўжо пакінуў гэты свет.
У сваёй кнізе «Таямніцы старажытных сховішчаў» Адам Мальдзіс прапанаваў яшчэ адну нітачку пошукаў: «Настаяцель царквы ў імя Еўфрасінні ў Полацку Міхаіл Кузьменка называў прозвішча другога мільянера - Ракфелера. Нібыта ў архіве Ракфелера працаваў у 1962 годзе прафесар-гісторык з эмігрантаў Уладзімір Скаралеці, які і бачыў там крыж».
Яшчэ больш заблытвае гісторыю існаванне копій святыні. Пра адну з іх - так званы крыж Параскевы Полацкай - мы ўжо ведаем. Але ж быў і дублікат, зроблены ў Смаленску, і езуіцкая падробка...
Пошукі крыжа працягнуў, апынуўшыся ў 1990 годзе ў ЗША, беларускі журналіст Алесь Лукашук. Між іншым, адзін дасведчаны чалавек перад ад'ездам параіў яму не лезці ў гэтую справу, каб не сапсаваць сабе падарожжа, а магчыма, і ўсяго жыцця. Тым не менш Алесь выявіў зайздросную энергію.
Яму ўдалося пагутарыць з экспертам Ракфелераўскага цэнтра ў Ню-Ёрку Оліў Брагозі, якая запэўніла, што крыжа Еўфрасінні Полацкай у іхняй мастацкай калекцыі няма і ніколі не было. З рэкамендацыі спадарыні Брагозі Алесь звярнуўся ў прыватнае ню-ёркскае агенцтва, што выдае каталог украдзеных твораў мастацтва. Аднак гэты каталог, як высветлілася, не ўлічвае твораў, што зніклі ў гады другой сусветнай вайны. Не абнадзеіла і меркаванне начальніка агенцтва: калі крыж у Злучаных Штатах у прыватным зборы, знайсці яго практычна немагчыма. Гэтаксама лічыць і адзін з нашых суайчыннікаў-эмігрантаў, які шмат гадоў сочыць за каталогамі «Сотбі» і «Крысці» - найбуйнейшых у свеце аўкцыёнаў па продажы мастацкіх твораў.
Супрацоўнікі ню-ёркскай фундацыі Морганаў на ўсе роспыты ветліва, але адмоўна хіталі галавой. Трапіўшы на экскурсію ў Федэральнае бюро расследаванняў, Алесь Лукашук выкарыстаў і гэтую магчымасць. У аддзеле экспертызы ласкава згадзіліся пашукаць звесткі пра беларускую рэліквію ў электроннай памяці сваіх камп'ютэраў. Тыя пра крыж нічога не ведалі.
Таямніца не давала спакою і Адаму Мальдзісу. Прыехаўшы ў 1990 годзе ў складзе беларускай дэлегацыі на сесію ААН, ён сустрэўся з супрацоўніцай Морганаўскай фундацыі спадарыняй Яўгеніяй Зазоўскай. «На маё пытанне, ці можна набыць або паглядзець каталог музейных фондаў, доктар Зазоўская адказала, што пра яго існаванне ёй невядома. Што знаходзіцца ў сутарэннях будынка - а там асноўнае багацце, - цалкам, бадай, невядома нікому», - запіша А. Мальдзіс у дзённіку.
Тамсама, у Ню-Ёрку, ён меў гаворку з Антонам Шукелайцем. У гады нямецкае акупацыі гэты ахвярны чалавек узначальваў Менскі гістарычна-мастацкі музей, што ў 1941-м не паспелі эвакуяваць. Ці не апынуўся крыж, як ходзяць чуткі, у Аўстраліі? Ці не разабралі яго, каб паасобку прадаць золата, срэбра і каштоўныя камяні з эмалямі?
Як мяркуе спадар Шукелайць, шэдэўр Лазара Богшы вывезлі ўсё ж спачатку на ўсход. Да яго даходзілі весткі, што крыж бачылі ў адным з маскоўскіх музеяў. Значыцца, калі рэліквія і трапіла на захад, дык праз Маскву. Версія пра разбор крыжа на часткі малаверагодная, бо кошт яго золата і камянёў параўнаўча невялікі. Галоўная вартасць крыжа для яго магчымых гаспадароў у тым, што гэта - высокамастацкі твор.
Ню-ёркскія пошукі завяршыліся ў кастрычніку 1990 года візітам у Морганаўскую фундацыю міністра замежных спраў Беларусі Пятра Краўчанкі. Ён перадаў запыт пра крыж Еўфрасінні Полацкай і растлумачыў, што гаворка ідзе пра нацыянальную святыню: «Калі б яе, няхай за выкуп, удалося вярнуць на Радзіму, у аэрапорце рэліквію сустракалі б дзесяткі тысяч беларусаў».
Калі прыйдзе дзень такой сустрэчы і ці прыйдзе наогул?
Праз пару месяцаў міністэрства атрымала афіцыйны адказ: у фундацыі Морганаў крыжа няма. Але ж у гэтага клана мільянераў ёсць прыватныя зборы, а за іх, як вынікае з прысланага дакумента, адміністрацыя не адказвае.
Магчыма, вы, шаноўны чытач, ведаеце пра лёс крыжа святой Еўфрасінні трохі болей. У такім разе звяртайцеся ў камісію па вяртанні нацыянальных каштоўнасцяў пры Беларускім фондзе культуры. Можна выходзіць і непасрэдна на Інтэрпол, што нядаўна таксама заняўся лёсам нашае святыні, зарэгістраваўшы яе пад нумарам 34-1130.