А Ўладысь носіць мяне на руках, смяецца, гаворыць жартам:
— Вось падрасцеш, аддадзім цябе за княжыча — князёўнай будзеш!
— Не хачу за княжыча, — плачу я ад крыўды, — за цябе, браток, хачу, не люблю княжыча, а цябе!..
Смяецца брат, глядзіць на мяне блакітнымі вачыма, і я адчуваю, якія ў яго дужыя рукі. Гаворыць, як здзекуецца:
— У мяне ж нявеста ёсць, а ты яшчэ ж маленькая...
— А я хутка падрасту, ты пачакай трошкі, — умольваю брата, і ў мяне такі прыліў любові да яго, што не ведаю, як і расказаць яму пра тое, — я і прыгожай стану, вось пабачыш...
— Ды ты і так самая прыгожая ва ўсім княстве, — шэпча мне Ўладысь на вуха ласкавыя словы, цалуе ў шчаку, — акурат пара нашаму княжычу...
Ледзьве не плачу, чуючы зноў пра княжыча, ужо і злуюся на брата, адварочваюся ад яго, адчуваю, што пачынаю ўжо і ненавідзець сына вялікага князя, адзін толькі напамінак пра яго выклікае ў маёй душы незразумелае зло і крыўду...
Але я засынаю на дужых руках брата пад яго шэпт-аповед пра нешта казачнае і патаемнае, вядомае толькі нам абаім...
Дзе цяпер браткі мае? Што сталася з імі? Біліся з маскавітамі, і не чуваць цяпер, дзе сёння...
Вайна вялікая пачалася. Захопнікі хочуць людзей у рабства пагнаць. Кажуць яшчэ, што царскія войскі жорсткія расправы чыняць з людам полацкім...
Не раз нападалі на Полацак то з Усходу, то з Захаду.
З Украіны казакі дапіналі нават да Турава — руйнавалі пажарамі і мячамі мястэчкі і вёсачкі, высякалі гарады і паселішчы...
І кожны палачанін думае, жахаецца — няўжо такі жорсткі маскоўскі цар, што не шкадуе ні старых, ні малых?
Казалі людзі, што быццам бы цар Пётр Першы наважыўся на наш Полацак кірунак узяць, прыехаць са сваёй світай.
Ці праўда толькі тое?!
Ранічкай бацька, як і абяцаў, узяў мяне з сабою.
Мы ідзём халодным ранкам, і сіберны, пякучы вецер б'е шрацінкамі ў твар. Але мне не холадна — навучылася трываць холад, цярпець: татачка і наўчыў мяне.
Ён ідзе няспешна паперадзе, унураны ў сябе. Я ведаю, як яму нялёгка, невыносна цяжка. У яго баліць сэрца не толькі за сям'ю, за нас, дзяцей яго, а і за Полаччыну. Ён раз-пораз уздыхае, а думкі яго далёка-далёка...
Па дарозе да нас далучаецца дзячок Рыгорка Шкрабін — рухавенькі, невысокага расточку, з бародкай дзяцюк. Неаднойчы бываў у нас у хаце, салодкія мне абваранкі прыносіў. Павітаўся, мяне прытуліў да сябе, і я адчула, як ад яго запахла воскам і часнаком. Пахваліў, што я ўжо дарослай стала, пекнай палачанкай.
— Бяда, Мікіта, ой бяда якая! — заківаў галавой дзяк, і ў голасе я пачула вялікую трывогу — голас Рыгоркі выдаваў. — Маскавіцкі цар едзе праз Полацак, мо ўжо і прыехаў... А што робяць яго збройныя людзі — не перадаць! Кажуць, што гараць-палаюць наўкола паселішчы — гарады і вёскі, смерць наслаў на нашую зямлю... — і перажагнаўся — раз, другі, трэці, — прабач мне, Божа, даруй грэшнаму, святая Еўфрасіння!
Хрысціцца і бацька, як і я, трывожыцца следам за дзячком:
— А мо Сафійку не чэпіць? Святая князёўна Еўфрасіння будавала з Божае ласкі і згоды — няўжо не пабаіцца цар граху перад Богам?
— І я спадзяюся, Мікіта, але, каб ты толькі ведаў, як баліць у мяне душа! — уздыхае Рыгорка, зноў хрысціцца, павярнуўшыся на ўсход.
Загаўкалі сабакі. Падаў голас певень.
Месячык то схаваецца ў шэрыя воблакі, то зноў выгляне — як быццам пацікавіцца хоча ў праёміну: а што там на зямлі, ці ўсё ў парадку ў Божых уладаннях?
Мне дык і зусім стала душна — ад хуткай хады. Бацька не аглядваецца, прыспешвае крок, пэўна, забыўся пра мяне. І добра — што я, маленькая? Я ўжо дарослы чалавек, таму за сябе пастаяць змагу, у крыўду сябе не дам...
Дзяк, перад тым як адамкнуць сабор, доўга моліцца, даўжэй за нас з бацькам, укленчвае:
— У імя Айца, і Сына, і Святога Духа... Божа наш міласэрны, які ў небе, прабач нас, грэшных, што ўваходзім у тваю хату... Валадар наш Усёмагутны, прабач і ўратуй нас!..
Мы заходзім у сабор і зноў молімся, ужо стаўшы на ўзвышак, дзе амбон, схіляем нізка галовы.
Рыгорка замыкае дзверы і ідзе ў свой закутак. Мы ж з бацькам падымаемся па прыступках наверх — да званіцы.
Раз-пораз спыняемся, аддыхваемся — найбольш бацька. Апошнім часам ён хварэў — хадзіў на дзікоў і застудзіўся. А ён жа ніколі не баяўся холаду — босы па лёдзе хадзіў, у мароз у палонцы купаўся. У яго ад цяжкай хады сіпела ў грудзях, узмакрэў лоб.
Вось і апошняя прыступка. Мы падымаемся наверх — па лесвіцы з тоўстымі дубовымі маснічынамі. Бацька прапускае мяне наперад:
— Табе першай ісці. Да Бога бліжэй будзеш.
Я падымаюся да праёміны, і ў твар дыхнуў жорсткі, са снегам, вецер, пранізаў усю — з ног да галавы.