У апошняга расейскага цара Мікалая II спыталіся неяк аднойчы, як ён ставіцца да розных нацыянальнасцяў.
Цар адказаў так:
- Падазрона да палякаў, грэбліва да беларусаў і з поўнай пагардаю да жыдоў.
Такая ж была і царская «нацыянальная палітыка». Пагарджаным двойчы і тройчы беларусам не дазвалялі друкаваць кнігі і газеты на беларускай мове, не адчынялі для беларускага народа школ, у якіх дзеці маглі б вучыцца на сваёй роднай мове і, ужо канчаткова, ні ў якім разе не дазвалялі чытаць на беларускай мове лекцыі ў вышэйшай школе. Тыя цары згінулі, а мы, дзякуючы Кастрычніцкай рэвалюцыі, маем цяпер усё: і кнігі, і газеты, і школы, а беларуская мова прызнана роўнай з іншымі мовамі свету.
Дык цяпер апавяданне пра тое, як было цяжка знайсці або выпісаць беларускую газету за старым часам, - такое апавяданне можа здацца нейкай даўно забытай казкай.
Перш за ўсё беларускую газету было забаронена выпісваць усім людзям, якія знаходзіліся на дзяржаўнай службе. Выпісаная і аплочаная газета даходзіла да падпісчыкаў нерэгулярна, паасобныя нумары гублялі на пошце.
Хоць першая наша беларуская газета друкавалася ў маім губернскім горадзе, у Вільні, але я пра яе існаванне даведаўся праз Пецярбург. Прыязджаючы ў госці, нашы землякі прывозілі і давалі чытаць нам паасобныя нумары гэтае газеты.
Газета ўсхвалявала мяне і расчуліла немаведама як. Толькі падумаць! На той мове, на якой размаўлялі дзяды, бабулі, бацькі, усе суседзі, надрукаваны артыкулы, апавяданні, вершы. Як чароўную музыку ўспрымаў я гукі роднай мовы, як вялікае свята быў для мяне той дзень, калі я ўпершыню пачытаў беларускую газету.
Папрасіўшы ў таты грошы, я падпісаўся адразу на тры месяцы. Газета пачала прыходзіць у Мядзела акуратна. Тады начальнікам пошты працаваў стары бальшавік Грыдзюшка, які пасля рэвалюцыі быў народным камісарам пошты і тэлеграфа ў Беларускай ССР. У яго ж, дарэчы, навучаўся тэлеграфнай справе і мой старэйшы брат. На гэтай пошце газета не прападала. Але небяспека з'явілася з другога боку. Да майго бацькі прыйшоў аднойчы ўраднік.
- На твой адрас прыходзіць крамольная газета. Трэба такую справу спыніць.
Бацька адразу нават не зразумеў, пра што ідзе гаворка.
- Якая крамольная?!
- Ды «Наша Ніва» з Вільні.
- Якая ж яна крамольная, калі яе пошта возіць?
- Я табе даю добрую параду: спыні гэтую справу...
Але мы знайшлі спосаб даставаць рэгулярна газету. Наш сусед Бэрка ездзіў у Вільню па тавары для мядзельскіх крамаў. Вось ён і прывозіў нам газету, і мы чыталі яе да самае вайны...
Пайшлі мы аднойчы з Антосем Слабковічам у грыбы за возера Баторын, у пушчу. Год быў грыбны, грыбоў хапала ўсюды, але там былі баравікі надзвычайна прыгожыя, верасавікі. Гэта значыць, што раслі яны ў пушчы каля верасовых дываноў, а то і на іх непасрэдна. Былі яны заўсёды мажныя, корань - бочачкай, галоўкі на іх не то што чорныя, а ледзь-ледзь цёмна-вішнёвага колеру. З паляны на паляну, з другой - на трэцюю і прайшлі мы немалы край. Набралі паўнюткія кошыкі, а кошыкі ў нас былі вялікія. Трэба ісці дадому. Усё роўна з пушчы баравікоў усіх не возьмеш ніяк. Выйшлі на дарогу, а ўваччу ў нас так баравікі і мільгацяць, так сваімі галоўкамі і вабяць. І верасы, здаецца, полымем гараць, зіхацяць. Вось гэтае полымя нас, мабыць, крыху і асляпіла. Выйшаўшы на дарогу, пайшлі мы не ў той бок. Ішлі мы, ішлі, валаклі свае кошыкі. Ужо б і Баторын павінен сваімі хвалямі зашумець, а тут замест таго Баторына адкрылася зусім іншая карціна: на вялікай нібы паляне, а можа, пасецы, стаяць кладнічкі, штабялькі пнёў смаляных, якіх мы ніколі не бачылі. За гэтымі кладнічкамі нейкая пабудова, з якой праз комін дым ідзе. А водар - жывы шкіпінар, смала, дзёгаць...
Антось жа старэйшы ад мяне, той хоць ведае, што гэта такое:
- Смалакурня нейкая. Нават не скажу, дзе такая ёсць. Але калі дым ідзе, павінен і смаляр быць.
Аж вось ён, выходзіць з-за тых кладнічак Іцак Папыцак. Мы яму «дзень добры» даём, ён нам адказвае і пытаецца:
- Куды ж вы, хлопчыкі, ідзеце?
- У Мядзела, - кажам у адказ.
- У Мядзела?! - Тут жа ён павярнуўся да пабудовы і пачаў клікаць. - Сорка, Сорка, кум а гэр!
Выбягае жанчына, мабыць, жонка.
- Зірні на іх, яны ідуць у Мядзела, - і паказвае рукой, у які бок мы ідзём.
Жонка павяртаецца да пабудовы і пачынае крычаць:
- Рохка, Дворка, Додка, Арчык, - кум а гэр!
Неўзабаве з'яўляюцца ўсе названыя асобы, крыху замурзаныя, але даволі сімпатычныя, асабліва, на мой густ, Дворка. Калі яны ўсе сталі каля маткі, яна ім пачала тлумачыць: