Палкоўнік правёў мяне на вуліцу.
— Ромку! — крычаў стары ваяка. — Памятай. Яны не пашкадуюць. У іх сэрцаў няма. І-дэ-я-лі-сты-ы. Толькі моцнага баяцца, слабога задушаць. За ідэю маці роднай вантробы павыпорваюць. І ты не шкадуй. Глядзі.
Голас у яго, ускудлачанага, узбуджанага гарэлкай, быў нізкі, глухі і магутны, як іерыхонская труба.
Я ў Воўкаўшчыне. Спыніўся ў сям’і Каліноўскіх. Гэта згалелая да ўзроўню сялян шляхта, але жывуць на троху шырэйшую нагу, чым звычайныя сяляне. Прывёз для іх ліст ад стрыечнага брата з Вільні, майго сябра. Прынялі мяне добразычліва. Адпачываю тут душой і целам. Цішыня, спакой.
Выехаўшы з Баранавіч, адведаў у Лідзе свайго даўняга сябра, Яна Сноўскага, чыгуначнага электратэхніка. Быў і ў яго брата Уладка. Правёў час у іх весела і паабяцаў прыехаць наступным разам на даўжэй. Паеду абавязкова, калі пашчасціць вярнуцца «адтуль». З Ліды падаўся ў Вільню, адмыслова з той мэтай, каб атрымаць ліст для спадарыні Ядвігі ад Кароля Фарбы. Сустрэў мяне з манерным захапленнем. Замітусіўся па пакоі.
— Можа, папяроску, гарбаткі?
— Дзякуй. Наеты, а папяроскі куру свае, — адказаў яму.
З прыкрасцю зірнуў на мяне. У яго ўсё такое далікатнае, акругленае, прылізанае: папяроскі, гарбатка.
— Што пан раіць купіць для Ядзюні?
— Хлеба, сала, цукру, мяса.
— Як гэта?
— А вось так. Калі вернецца, дык патрэбна будзе з дзіцем, пасля галодных гадоў, добра ад’есціся.
Даў мне пакет, дзе былі крамніна на сукенку, дзве кофты і яшчэ штосьці. Адначасова паднёс мне заклеены ліст. Развітваючыся і выходзячы, я пакінуў ліст на стале.
— А лісточак, дабрадзею?
— Які лісточак?
— Ядзюні.
Прынёс мне ліст.
— Укінь, пан, сам у паштовую скрынку, — адказаў яму. — Я заклееных лістоў не бяру.
— Вінаваты! Думаў...
— Усе думаюць, нават каровы. Я не пошта. Перадаю лісты з ветлівасці і з-за спагады, таму хачу ведаць, што пішацца ў лісце. Маю на тое падставы. Не давярае мне пан — можна не пісаць.
— Але ж, даражэнькі, я не лічыў.
Пахапліва ўклаў ліст у іншы канверт. Упэўнены, што гэты чалавек уначы ў рэчку не палез бы ні за што. Што яму ахвяраваць сваёй асобай дзеля там некага. Але гэта, карысная адзінка грамадства.
У Воўкаўшчыну прыехаў учора ўвечары. Тры браты Каліноўскія: Юзаф, Браніслаў, Адам і іх бацька, бадзёры яшчэ дзядок, з вялікай павагай слухаюць усё, што кажу, і назіраюць за мной з вялікім захапленнем і цікавасцю. Людзям не надта каб культурным вельмі імпануюць людзі добра апранутыя, упэўненыя ў сабе, а калі яшчэ і маюць нейкую ўладу або сувязь з уладай, то ўжо і пагатоў. Увесь час кормяць мяне смажанай на сале яечняй. На сняданак яечня, на полудзень яечня, на вячэру яечня, заўжды адна яечня. Збрыдла мне страшэнна.
Сёння ўвечары пайду ў Ракаў, і — за мяжу.
Папрасіў цёплай вады. Жонка Юзафа прынесла ночвы (у такіх абставінах яны замяняюць мне ванну) і выліла туды саган гарачай вады. Напакутаваўся, перш чым зрабіў яе прыдатнай, каб мыць ногі. Старанна вымыў ступакі, выцер іх дасуха, зрэзаў пазногці, злёгку нацёр скуру вазелінам, нацягнуў тонкія шкарпэткі, а на іх другія, таўсцейшыя. Толькі тады абуў боты. Гэтак абуўшыся магу шмат дзён прабыць у дарозе і не нацерці ног.
На тварах братоў Каліноўскіх блукалі ўсмешкі. Дзівіў іх такі клопат пра ногі. Не ведаюць, што танцорку, вулічную дзеўку, паштара, газетчыка, пасланца і чалавека фарту кормяць ногі, таму трэба пра іх клапаціцца.
ІІ
«ПАРТЫЯ ЛІЗКІ»
Не на пошук праўды, а хутчэй на шэсце за памылкамі скіроўвала чалавецтва свае самыя лепшыя сілы.
Ноч была ціхая і парная. Лес стаяў чорны, задуменны. Забава ляжаў на зямлі, гледзячы ў чорнае неба, абсыпанае, як луг краскамі, мільёнамі зорак, якія нібы з хітрынкай пераліваліся, гуляючы вясёлкамі самацветаў.
Быў за мяжой і за «другой лініяй». Ляжаў на адхоністым беразе ракі, якая ўласна і звалася «другой лініяй» і якую нядаўна перайшоў. Праваруч, за ракой, у недалёкай вёсцы чырвонаармецы спявалі папулярную цяпер у Саветах, як калісьці «Волгу», песеньку:
Просценькія словы песенькі набіралі незвычайнай сілы. Мелодыя плыла ў паветры шчыльнай, моцнай хваляй — павольна, урачыста. Узрушвала незвычайна і, здавалася, спыняла ў грудзях дыханне.