- Адкуль гэта ў вас столькi набiта шкла?
Валя й не заўважыла, што амаль усе шыбы на вулiцу былi выбiты. Бася падвяла Валю да вакна - праз вулiцу, якраз насупраць iхнага дому, ляжала грудай цэглы царква.
- Узарвалi, - растлумачыла Бася.
Валя толькi цяпер здагадалася, для чаго прыносiў у манастыр паперу i клей загадчык гаспадарчай часткай.
Толькi пасьля абеду пачалiся ў iнстытуце заняткi. Валя хацела ня йсьцi, але яе ўгаварыла Цыпiна. Цiха, нiчога не запiсваючы, сядзела Валя за столiкам у першым радзе ад выкладчыка. Можна было падумаць, што яна ўважлiва слухае, але гэта было ня так. Выкладчык дыямату, той самы, якому Корзюк здаваў экзамен, як i заўсёды, тым-жа тонам, з тым-жа выразам у твары, гнусява напамяць цытаваў з Карла Маркса, Энгелса, Ленiна, як-бы й нiчога надзвычайнага ня здарылася, як-бы падзеi для яго зусiм ня тычылiся - нi сходы, нi мiтынгi, нi пагрозы, нi заклiкi. Ён як-бы знаходзiўся паза часам, належыў гiсторыi. Ён быў сапраўды той Кантавай рэччу ў сабе, сутнасьць якой ён цяпер тлумачыў сваiм слухачом. Як-бы не ўсьведамляючы сябе, аднак дакладна фармулюючы свае думкi, прафэсар хадзiў узад i ўперад, спыняючыся то каля аднаго, то другога столiку ў першым радзе, за якiм сядзелi пераважна дзяўчаты. Прафэсар такiм парадкам падыходзячы да Валi, кожны раз машынальна браў двумя пальцамi пасмачку доўгiх ейных валасоў i цягнуў яе ўгору датуль, пакуль пасмачка не канчалася. Пасмачка падала i прафэсар адыходзiў, каб зараз-жа вярнуцца зноў i рабiць тое самае. Гэта не магло ня выклiкаць сьмеху. Даведаўшыся ў чым рэч, прафэсар прасiў Валю прабачыць яму. Валя выбачала яму смутным схiленьнем свае галавы.
На адным з перапынкаў у Малую салю Галоўнага корпусу ўнесьлi труну з целам прафэсара Барычэўскага. У ганаровай варце стаялi студэнты. Пастаяўшы колькi часiнаў перад труной свайго прафэсара, яны, зьмяняючыся, адыходзiлi, каб уступiць месца iншым.
А пятай гадзiне ад Галоўнага корпусу да самай Камароўкi пацягнулася, як дэманстрацыя, пахавальная працэсiя. Наперадзе, адразу перад чорным катафалкам, iнстытуцкая аркестра грала жалобныя мэлёдыi з тугой па вечнасьцi. Валя Камоцкая iшла таксама "хаваць сябе", як яна думала. Да Ваенных могiлак было далёка i гразка. Наперадзе Валi сiгаў выкладчык дыямату, высачэйшы за ўсiх i ў пэнснэ. Задраўшы галаву, як жаўнер на парадзе, ён перастаўляючы ногi, некаму наступаў на пяты. Той "нехта", як вiдаць было, напачатку цярпеў, намагаўся iсьцi хутчэй, але яму ня было як, i ён, нарэшце, як-бы просячы ратунку, азiрнуўся назад - Валя Камоцкая пазнала ў iм Янку Купалу з кастылём на плячы.
7
Не сьпяшаючыся, Валя спушчалася ла сходках з трэцяга паверху ў касу. Якiмi трымя ступенькамi вышэй за ёю цiха клыпаў Сьцяпан Мялешка i з нейкiм затоеным дыханьнем глядзеў на яе ззаду: i ногi, i стан, i сiняя блюзка на ёй страшэнна падабалiся яму. Iдучы за ёю, ён думаў, якая яна ўсё-ткi прыгожая i прывабная. Такой зграбнасьцяй надзялiла яе прырода, што яна мусiла-б быць нечым надзвычайным, а не такой бязьлiтаснай, якою яна ёсьць на самай справе. Але гэта нiколькi не зьмяншала яе вартасьцi ў вачох Мялешкi i ён хацеў яе. Ды ён ведаў, што ён не падабаецца ёй: ён ня прыгожы i ёй не раўня. Але ён, як нiхто, адчувае прыгажосьць, ня так, як Раман - прыгожыя мужчыны ня ўмеюць ацанiць жаночага хараства i ўсяго iхнага прывабства.
Валя адчувала сьпiной, што нехта за ёю iдзе, чакала, што яе хутка абгоняць, але той, хто мусiў-бы ўжо зраўнацца з ёю, нiбы назнарок марудзiў, i Валя аглянулася - толькi тады Мялешка хутка абмiнуў яе.
Да касы стаяла ўжо вялiкая чарга - кожны хацеў атрымаць стыпэндыю хутчэй, тым болей, што сягоньня ўпяршыню за колькi год ува ўсiх крамах сталiцы прадаюць бяз картак хлеб, чорны i белы.
Камоцкая ўсё роўна была-б апошняй, i ў чаргу таму не станавiлася, разглядала кнiжкi на выставе, што была тут-жа, недалёка ад касы. Гэта была пераважна выстаўка мастацкай лiтаратуры: Купала, Колас, Александровiч, Чарот, Галавач. А вось невядомы ёй аўтар Юрка Лявонны iз сваiм зборнiкам "Стала i мужна". Злучнiк "i" яна прачытала не адразу - ён быў некiм замазаны i ў яе выходзiла не "Стала i мужна", а "Стала мужна". Нешта кальнула ў сэрца, нешта азвалася ў нутры трывогай i жарсьцяй. Але гэта ўсё было толькi мiмалётнiм. Валя падыйшла да вялiкага вакна, дзе на падваконьнiку заўсёды клаў паштар лiсты для студэнтаў. Камоцкая нiчога не чакала для сябе, i толькi дзеля цiкавасьцi пачала разглядаць пошту. Аж не паверыла сваiм вачом, калi пабачыла лiст "Корзюку Раману Савоставiчу". Доўга думала, ўзяць, цi не, i пасьля некаторага ваганьня ўткнула лiст у кiшаню, паднялася аж на чацьверты паверх-паддашша, дзе канчалася лесьвiца невялiчкай пляцоўкай i дзе яна, бывала, сядзела з Раманам на крэсьле, невядома кiм прынесеным туды. Тут можна было прачытаць лiст да Рамана. Як выявiлася, пiсаў да яго з Варкуты Мiкола Саланевiч, якога забралi яшчэ ў мiнулым годзе з трэйцяга курсу, быццам за тое, што той абараняў на занятках антымарксысцкую тэорыю аўтагенных вобразаў Пераверзева, згодна якой пiсьменьнiк-спадарожнiк ня можа стацца пралетарскiм пiсьменьнiкам. У прыватнасьцi Саланевiч ня верыў у магчымасьць перабудовы Кузьмы Чорнага: ягоная буржуазна-нацыяналiстычная "аўтагеннасьць" перадалася-б у творы ўсiм персанажам.
Саланевiча арыштавалi ня ў Менску, а ў Прапойску, куды ён паехаў настаўнiчаць, ня скончыўшы iнстытуту. У Прапойску Саланевiч многа пiў, але зьдзiўляў усiх сваiмi нязвычайнымi здольнасьцямi: i ў лiтаратуры, i ў музыцы, i ўва ўсiм чыста, за што нi браўся. Выкладаў у старэйшых клясах дзесяцiгодкi беларускую лiтаратуру, якую добра ведаў i дзеля чаго рэдка калi рыхтаваўся да заняткаў. Аднойчы прадстаўнiкi з раёна i з гаркома партыi захацелi пабываць у Саланевiча на ўроку. Яны зайшлi ў клясу, у часе перапынку, калi Саланевiч быў у настаўнiцкай, i селi ззаду. Саланевiч, нiчога ня ведаючы аб гэтым, п'яны, увайшоў у клясу бяз нiякiх нататак. Угледзеўшы гасьцей, зьбянтэжыўся, але ўсё-ткi паведамiў ня гэтулькi вучням, колькi прадстаўнiком, што гутарка сёньня будзе пра Янку Купалу. Хоць Купалы па раскладу ня было, тым ня менш Саланевiч наважыўся гаварыць мяноўна пра Купалу - свае здольнасьцi выкладчыка i сваю эрудыцыю ён спадзяваўся паказаць на Купалу. Ды не пасьпеў Саланевiч вымавiць i першага сказу "Iван Дамiнiкавiч нарадзi...", як нутро Саланевiча здрадлiва выкiнула на стол, за якiм ён стаяў, усё, што ён выпiў i чым закусiў. У той-жа дзень Саланевiча арыштавалi i накiравалi ў Менск. Цяпер у лiсьце да Корзюка, з якiм яго зьвязвала дружба, Саланевiч прасiў прыслаць яму... гальштук. Саланевiч пiсаў, яму жывецца ў лягеры вельмi добра, што ўсяго з яго хапае, лепей i быць ня можа, толькi вось не стае аднэй дробнай рэчы - гальштука. Спачатку гэтай алегорыi Валя не разумела, а потым з далейшага тэксту лiста здагадалася - гальштук сымбалiзуе сабою самагубства. Значыць, жыве Саланевiч так, што лепей было-б павесiцца. Так дасьцiпна паведамiў Саланевiч аб сваiм жыцьцi-быцьцi на Варкуце.
Камоцкая парвала на дробныя кавалачкi лiст Саланевiча i спусьцiлася ўнiз. Ля касы было толькi некалькi чалавек i Валя стала за iмi. Касiр доўга шукаў у ведамасьцi Валiнага прозьвiшча i ўсё не знаходзiў, а Валя, стоячы ля вакна, думала, што ўжо можа й стыпэндыi няма для яе. Касiр падняўся з крэсла i выйшаў, як ён сказаў, на часiнку ў канцылярыю. Прайшло добрых пяць часiнак, а касiра ўсё ня было, i гэта яшчэ болей стрывожыла Камоцкую. Нарэшце, касiр прыйшоў, сказаў, што ўсё ў парадку i выдаў Камоцкай стыпэндыю, адлiчыўшы пяць рублёў на самаабкладаньне.
Валя Камоцкая не пайшла ў манастыр, а да Басi Цыпiнай. Тая адразу тыцнула ёй лiст ад Рамана i ўпiхнула яе ў сваю спальню, жартлiва зазначыўшы, што яна ня хоча бачыць Валiных сьлёз. А сама стала зачэсваць рыжыя, як полымя, свае доўгiя валасы. Ззаду яны даходзiлi аж да пояса. У люстры вiднелiся Басiны голыя грудзi i шыя, усееныя ўсьцяж няпрыемным, як у курапы, рабацiньнем. Рабацiньне-плямы рухалiся ад кожнага ўзмаху рукi i гралi, як чышуёю. На твары сядзеў здаравяка-нос з вялiкай валасатай бародаўкай на канцы. Адылi гэта не перашкаджала Цыпiнай быць задаволенай сабою, яна расчэсвала i расчэсвала сваю гордасьць - валасы, пiльна ўглядаючыся ў люстра. Радасная i ўсхваляваная, яна чакала з хвiлiны на хвiлiну Петрака Шыракова i канечне хацела, каб ён застаў яе ў такiм выглядзе, найбольш эфэктным паводля ейнага разуменьня.