Вецер узьняўся мацнейшы. У вышынi i на даляглядзе ён шпарка гнаў парваныя хмары на ўсход, i яны, як iльдзiнкi ў моры, iмклiва плылi, засланяючы i адкрываючы блакiтна-сiнiя вокны ў глыбокiм небе. Стаяў халодны восеньскi дзень. Ад холаду людзi зызлi. З iх рук вецер вырываў сьцягi, плякаты, партрэты, тузаў i рваў iх. Таму нiхто нiчога не хацеў несьцi, хоць i трэба было. Мялешка з загадчыкам кафэдрай i сакратаром партарганiзацыi раздалi ўжо шмат сьвяточнага матэрыялу, але яшчэ шмат яго i заставалася. Трэба абавязкова было ўсталiць у галаве калёны самы вялiкi партрэт Сталiна. Партрэтаў Сталiна было ўжо поўна па ўсёй калёне, але ў Мялешкi быў свой плян: каб усiх маленькiх сталiнаў ззаду засланяў вялiкi Сталiн наперадзе. У галаве калёны кожны ўжо што-небудзь трымаў, апрача Корзюка, i Мялешка наважыўся аддаць вялiкага Сталiна яму. Мялешка паднёс партрэт да Рамана i папрасiў яго ўзяць. Але Раман, як трымаў свае рукi ў кiшэнi, так i заставаўся, спакойна i холадна гледзячы на Мялешку. Мялешка паставiў партрэт цаўём на зямлю.
- Ня хочаш?
- Не хачу!
- Тады выйдзi з калёны.
- Ты мяне сюды ня ставiў.
Заднiя за Раманам чацьвёркi насьцярожылiся, пярэднiя павярнулiся назад.
- Значыць, не бярэш?
- Не бяру.
Сьцяпан Мялешка падняў Сталiна i перадаў некаму iншаму.
Сакратар партарганiзацыi сказаў нешта на вуха загадчыку Ваеннай кафэдры i той голасна скамандваў:
- Студэнт Корзюк, выйдзеце з калёны!
Як сапраўдны жаўнэр, Корзюк выйшаў, выцягнуўся на зважай на ўвесь свой рост перад загадчыкам Ваеннай кадэдры:
- Куды загадаеце стаць?
Загадчык кафэдры ня ведаў, што адказаць i зьбянтэжана глядзеў на сакратара партарганiзацыi, але й той разгубiўся.
- Iдзеце дахаты! - знайшоў што, нарэшце, сказаць загадчык кафэдры.
- Ёсьць дахаты!
I Раман Корзюк хутка адыйшоўся на бок i стаў на дашчаным тратуары перад усёй калёнай. Калi ён яшчэ стаяў перад загадчыкам Ваеннай кафэдры, выцягнуўшыся як вайскавiк, ён думаў збыць свой паступак жартам, надаць усёй гэтай гiсторыi гiранiчна-кплiвы сэнс, але з самага мамэнту, калi ён апусьцiў узьнятую было да скронi сваю руку, Раманава жартаўлiвасьць прапала i ён стаяў цяпер пераможаным, нiкчэмным i ўдвая нiжэйшым. Уся калёна моўчкi глядзела на яго. Мень памкнуўся быў i тут схапiць мамэнт трагiзму ў вобразе Корзюка, але яго ўпхнулi назад у калёну.
Выйшла з падвалу аркестра i стала на самым перадзе. Вялiкi Сталiн быў узьняты ўгору. Зайгралi туш, i калёна ўлiвалася ўжо ў вагромнiстую ляву дэманстрацыi, што плыла па Савецкай. I толькi адзiн Раман Корзюк, як быў, гэтак i заставаўся стаяць на тратуары, пакiнуты грамадой.
Хутка апусьцеў Гарадок. Раман, адумаўшыся, пайшоў таксама ў горад. Iнстытуцкая калёна павярнула на Карла Маркса, але ён усё яшчэ чуў сваю аркестру i як-бы йшоў на яе. Ён дайшоў па Савецкай да Ленiнскай. На скрыжаваньнi гэтых вулiц Раман спынiўся. Тут таўклiся яшчэ болей. З усюль калёны сыходзiлiся сюды i, апынуўшыся тут, iшлi далей на Пляц Волi. Адтуль парад iшоў на Нямiгу, i, прайшоўшы колькi вулiц, павялiчаны колькасна, парад апыняўся на Валадарскага. З Валадарскага трапляў зноў на Савецкую, каб зграмадзiцца на Ленiнскай плошчы перад Домам ураду для прыняцьця.
Корзюк прапускаў вачыма парад, усё застаючыся на савецка-ленiнскiм скрыжаваньнi. Ён ведаў, што тут мае прайсьцi i ВПI. На тратуарах людзi тупалi, грэлiся, паднiмалi каўняры, сiнелi, але не хацелi што-небудь прапусьцiць. Гэтых людзей Раман прыраўноўваў да адкiнутых на ўзбочча людзей, непатрэбных, лiшнiх. Але яны, не здаючыся, усё яшчэ труцца на ўзбочынах ля магiстралi, каб хоць гэтак быць блiжэй да руху.
Вось Раман выразна пачуў сваю аркестру. Яна наблiжалася й наблiжалася. Неўзабаве ён угледзеў яе i перш за ўсё Петрака Шыракова з барабанам на пузе. Пятрок быў радасны i ўсьмiхаўся, вiдавочна, ад усьведамленьня свае годнасьцi. Ягоны твар аж зiхацеў ад усьмешкi, падобнай да той блiскучай мядзянай трубы, у якую дзьмуў ягоны сябра побач.
З калёны Корзюка заўважыла Дзiчкоўская i гукнула яго. Раман убег у калёну i стаў побач Дзiчкоўскай. Наперадзе iх iшоў выкладчык гiстарычнага матэрыялiзму i, як заўсёды, горда нёс сваю галаву над натоўпам, наступаючы каму-небудь на пяты. Чацьвёрак ужо ня было. Праз гэтае скрыжаваньне, каб мiнуць яго хутчэй (тут стаялi мiлiцыянэры i падганялi), людзi сыпалiся без якога-колечы парадку.
Музыка - трубы й барабаны - панесла Рамана разам з натоўпам. Калi яны апынулiся на Валадарскага, праходзiлi паўз турму, зьняволеныя, прадзеўшы праз краты рукi з белымi хустачкамi, махалi параду, нiбы птушкi крыльлем. Там-сям парад адказваў iм тым-жа. Невялiкая група маладых людзей, спынiўшыся на тратуары, сьпявала пушкiнскага "Вязьня". Корзюк, пакiнуўшы калёну i ў ёй Дзвiчкоўскую, далучыўся да iх. Ён таксама хацеў сьпяваць гэтую песьню. Але зьнекуль, як з-пад зямлi, вынырнулi мiлiцыянэры i разагналi групку. Раман застаўся адзiн без грамады. З вокнаў турмы ўсё яшчэ махалi, i Раман хоць i ведаў, што яе тут можа й ня быць, усё-ткi шукаў вачыма ў тых вокнах Валю. З аднэй высокай будкi стрэлiлi, кулi зацiўкалi i рук ня стала.
Хутка Раман Корзюк апынуўся ля Дому ўраду. Прыймалi парад мясцовыя правадыры, але былi й госьцi. Праходзiлi прадпрыемствы, установы, арганiзацыi, кацiлася на танках армiя. Вось i калёна Вышэйшага Пэдагагiчнага Iнстытуту. Раман зiрнуў - сапраўды, усю калёну сьпераду засланяў вялiчэзьнейшы партрэт Сталiна. За гэтым партрэтам, побач iншых, матлялiся меншыя сталiны, усе яны калыхалiся, мiгцелi ў вачох, зьлiвалiся ў нейкай строгай, аднэй вусатай усьмешцы. I здавалася, сталiным ня было канца. Яны гойдалiся ўсюды, задаволеныя i насьмешлiвыя. Здавалася, што гэта яны толькi адны iдуць парадам на плошчу, каб узвысiцца там у выглядзе аднаго Сталiна вышынёй на ўсе дзесяць паверхаў Дому ўраду i глядзець з вышынi на ўсiх, хто прыйшоў пакланiцца яму i шукаць вачыма тых, хто ня прыйшоў. I ўсе хацелi прыйсьцi, каб паказацца яму на вочы. I вось яны йдуць i йдуць аж да чацьвёртай гадзiны. Глядзяць на яго i крычаць яму "Гурра!" Гукнуць i адыходзяць, каб даць магчымасьць iншым выказаць сваё такое-ж захапленьне. Ён будзе стаяць над плошчай i ўначы, пасьля таго, як усе ўжо пройдуць, пiльнуючы сон сваiх улюбёных чадаў.
Пад вечар хмары схлынулi, прайшлi таксама парадам на ўсход i ачысьцiлi неба. Дзень яшчэ больш пасiвярэў. Раман больш не затрымлiваўся ў горадзе, i а пятай гадзiне быў ужо на сваёй кватэры.
23
Гаспадыня сустрэла Рамана на ганку i папрасiла яго зайсьцi да яе на кухню:
- Хачу нешта сказаць. Сягоньня зданьню прайшоў нейкi чалавек паўз нашыя вокны. Адзiн раз, а потым i другi ў высокiм каўняры. Нi гарадскi, нi вясковы. Гэтак асьцярожна i няўцям, што ажно я спужалася. Зiрнець на вокны i зноў утулiцца ў каўнер. Я стаяла якраз вось тут i ўсё бачыла. Аж бачу яго ў другiм вакне, што на двор. Аглядае, быццам купляе, ацэньвае. Я й падумала, што гэта ён нездарма. Прост насланьнё нейкае... Каб чаго дрэннага ня было, га? Што з вамi, вума не прыбяру. То вы ў хаце, то вас няма. То вы начуеце, то вы не начуеце. Бадзяецеся недзе.
- Хутка я вас асвабаню...
- Я ня тое, што ганю вас. Жывеце, як жылi. Я вас шкадую, от што. Толькi ўсё мне тут няўцям.
- Хутка ўсё будзе ясна. Дзякую за навiну.
Раман Корзюк памкнуўся ў свой пакой, але гаспадыня затрымала яго.
- Паслухайце мяне, старую. Ганiце ад сябе ўсiх прэч. Ня пушчайце злыбяды на парог... Хто гэта такi быў у вас?
- Мой дзядзька.
- Не манеце! Бачу я гэтага "дзядзьку". А дзе-ж гэта вашая дзяўчына?
- От, зьбiраюся да яе. Дайце, калi ласка, мне чыстую кашулю, гарнiтур i гальштук. Iду на вечар... Вясельле будзем гуляць.
Раманава гаспадыня недаверлiва паглядзела на яго i праз сваю крывую ўхмылку сказала:
- Вясельле гуляеце, а мяне не запрашаеце. Добрага чалавека я маю!
- Канешне, я жартую. Але на вечар сапраўды йду. Кастрычнiк будзем гуляць. Дзяўчаты запрасiлi i трэба як найхутчэй.
- Затрымлiваць ня буду. Iдзеце сабе. Толькi глядзеце, каб гэты кастрычнiк кайстрою i пылам горкiм не абярнуўся... Зьелi-б што. Цалюткi-ж дзень няеўшы.
- Дзякую. Там усё будзе.
Раман пайшоў у свой пакой, а гаспадыня пашкадавала, што не распытала яго пра ўсё, як хацела, калi перанiмала яго на ганку. "Прыбег во i, як кот угарэлы, бяжыць зноў. Мiтусiцца, як перад сiлом якiм".