- Дасьцiпна! Надзвычайна! Вы разьбiраецеся ў тэме. Цешуся вашай правiльнай пастаноўкай пытаньня. Залiковая кнiжка?
Раман падаў кнiжку i выляцеў з аўдыторыi, як ня з гэтага сьвету, разглядаючыся па бакох i шукаючы Валiных кампанак.
- Ну, як - здаў? Што табе паставiў? Якiя ў цябе былi пытаньнi?
- Што паставiў? Асла!
- Вар'ята кавалак, - адказаў той, хто пытаўся.
Корзюк змоўк, як-бы асекся, стоячы на сярэдзiне калiдору. Адна з Валiных сябровак, калi ён зiрнуў на яе, схавала ад яго свае вочы, гледзячы ў канспэкт i падыходзячы блiжэй да дзьвярэй аўдыторыi. Гэта азначала, што яна ня хоча гаварыць. Раману толькi не зразумела было - цi таму, каб ён не турбаваў яе перад самымi экзаменамi, цi проста, каб не сказаць, дзе Валя. Як-бы там нi было, Корзюк адчуў сябе абражаным, чужым сярод сваiх, i ад гэтага яму было яшчэ больш не па сабе. Яму здалося - усе ведаюць пра яго больш, чымся ён сам пра сябе, але ня хочуць яму нiчога сказаць, нешта хаваюць ад яго. Больш ён i ня думаў пытацца пра Валю, яна ня была ўжо яму гэтак патрэбная, як колькi часiнаў перад тым. Яму нiхто не патрэбен быў цяпер. Нiхто ня цiкавiцца iм, навошта i яму тады хто-небудзь? Вунь усе стаяць пад дзьвярыма, як перад царскiмi варотамi, кожны дрыжыць за сваё асабiстае, i сапраўды, цi можа каго цiкавiць нейкi Корзюк? Вядома, не! Якiя адны з iх будуць шчасьлiвыя, калi здадуць экзамен, а другiя - якiя нешчасьлiвыя, калi не здадуць. А ён ня ўмее нi радвацца, нi гараваць. Ён i той экзамен здаў нейкiм нязвычайным спосабам, не такiм, як усе.
Ня прыстаўшы да нiкога i ня ведаючы, што яму рабiць далей, Корзюк памалу, уцягнуўшы галаву, як ад дажджу, у каўнер палiта, пайшоў да выхаду. Iдучы гэтак, ён наткнуўся на Сьцяпана Мялешку, камсорга свайго курсу.
- Корзюк, вас хоча бачыць цяпер-жа дырэктар, - намагаўся як найлагадней паведамiць Мялешка.
- Дзякую, Сьцяпан, я неяк ужо й сам туды хiлiўся. Каб ты й не сказаў, я зайшоў-бы да яго й сам. А ты што - ад яго?
- Ты не канечне мусiш ведаць усё.
Корзюку зноў давялося йсьцi паўз распранальню. Тая самая жанчына, што гэтак старанна яго распранала, зiрнула на яго блiскучымi вачыма i падмiргнула другой, прыймаючы палiто з рук студэнткi. Раман нiяк не рэагаваў на гэта i толькi хутчэй пайшоў па вытаптанай дарожцы.
У канцылярыi дырэктара перш сустрэла Рамана сакратарка. Яна пастукалася да дырэктара, крышку адчынiла дзьверы ягонага пакою i, не ўваходзячы, уткнула туды, як праз шчылiну, сваю галаву, ня зусiм эфэктна паказаўшыся ззаду Раману.
- Заходзьце! - павярнулася яна, села за свой стол, за якiм яна сядзела перад гэтым.
Дырэктар ня ўзьняў вачэй ад папераў i тады, калi Раман стаяў ужо перад ягоным сталом.
- Вы, здаецца, хацелi мяне бачыць? - заявiў аб сабе Корзюк.
- Так, так. Добры дзень! Сядайце! Як справы? Вы жывяцё на водшыбе i вас ня ўсюды можна бачыць. Вам ня хочацца перабрацца ў iнтэрнат? Да нас?
Дырэктар стродка зiрнуў у вочы Рамана Корзюка.
- Я й так разам з вамi, таварыш дырэктар.
- Разумеецца, мы цяпер разам з вамi - я й вы ў адным пакоi... Былi на экзаменах?
- Так.
- Ну, вы i на экзаменах заўсёды трымаецеся свабодна. Спадзяюся, што вы й цяпер не адступiлi ад свайго правiла?
- Гэта ня мае нiякага значэньня, таварыш дырэктар.
Як-бы першы раз за сто год маўчаньня, прарваўся тэлефон, бразкуча i трывожна. Дырэктар прывычным рухам рукi спакойна зьняў з яго трубку i, сказаўшы "пазьней", перапынiў тэлефонную гутарку.
- Вас сягоньня просяць завiтаць на рог Савецкай i Ўрыцкага. Разумееце, куды? А восьмай гадзiне ўвечары. Пакой 72. Органы дзяржаўнай бясьпекi цiкавяцца вамi. Можаце йсьцi.
Дырэктар паклiкаў сакратарку, а Раман Корзюк, быццам яшчэ ня ўсё сказаўшы, памуляўся колькi сэкундаў i выйшаў толькi тады, калi зразумеў, што ягоная гутарка з дырэктарам сапраўды скончылася.
2
З Валяю Камоцкай нiчога асаблiвага ня сталася. У манастыр, драўляны дамок ля самага Галоўнага корпусу, яна, пасьля разьвiтаньня з Раманам, прышла даволi позна; сьвятла ня было як у iхным, так i ў iншых пакоях. Ня было сьвятла нават i ў карыдоры, i Валi вобмацкам давялося шукаць сваiх дзьвярэй. Асьцярожна, каб як найцiшэй, узялася за клямку. Дзьверы былi замкнутыя. "Ня пушчаюць", - аж спалохалася яна гэтай свае першае думкi, гэткай прыкрай i недарэчнай для яе, прыкрай таму, што рэальнай. "Заставайся на вулiцы, досыць нацешылася ты". Гэтае самаўсьведамленьне яшчэ больш узмацнiла ў Валiнай душы несамавiты, можна сказаць, дваякi настрой: радасьць, што яна правяла час з Раманам i неспадзяваная расплата за тую радасьць. Два адценьнi ў ейным пачуцьцi зьлiлiся ў вадно - у тую прыкрасьць, якую яна адчула адразу-ж, калi ўвайшла ў цёмны карыдор манастыра. "Значыць, выжываюць - гэтак адкрыта i бессаромна! Даюць зразумець, што пагарджаюць, як вулiчнiцай. Заўтра, цi дакладней ужо сёньня ўсе будуць ведаць: Валю Камоцкую ня пусьцiлi ў хату ейныя-ж сяброўкi, яна стаяла пад дзьвярыма, прасiлася й мала ня плакала. Яшчэ таго глядзi, паставяць адкрыта пытаньне аб маральным разлажэньнi".
Валя пачала стукаць у дзьверы, наважна й настойлiва. Ды дармо, нiхто ня йшоў адчыняць. Яшчэ й яшчэ. Мацней i мацней. "Прытаiлiся, бы выдахлi".
Валя нацiскала на дзьверы з усёй моцай, абураная, злосная да няпрытомнасьцi. "Манашкi - няма каму сьвiснуць - паўставалi-б".
Валя бразгала гэтак, што пачулiся пратэсты з суседнiх пакояў, але толькi цiха было ў Валiнай кельнi. "Гэткая зацятасьць!" падумала Валя блiзу што ў голас, зьняможаная крыўдай i нянавiсьцяй да сваiх сужыхарак. Нарэшце, калi яна пакiнула грукаць, нехта шлёпнуў з ложка босымi нагамi аб падлогу i, падбегшы да дзьвярэй, пакруцiў ключ у дзiрцы, пасьпешна ўцякаючы назад.
Валя ўвайшла ў пакой i на злосьць шархнула сьвятлом. Усе на ложках iнстынктыўна нацягнулi на галовы коўдры, але нiхто нiчога не гаварыў, вiдавочна, баючыся чапаць Валю Камоцкую.
- Чаму-ж вы, такiя адважныя, пахавалiся цяпер? Чаму з вас нiхто ня хоча глянуць мне ў вочы? Можа-б я ляпей разгледзела вашае аблiчча - цi чалавечае яно.
Бяз удачы выклiкаць манашак на паядынак, Валя Камоцкая разьдзелася й легла ў свой ложак. Доўга яна не магла заснуць. Ня тое, каб яе мучыла зьнявага сябровак, - гэты канфлiкт у яе хутка ўлёгся, - з галавы ў яе ня выходзiў Раман, ён валадарна сьцёр з памяцi яе ўсё, што адклалася ў ёй не ад яго. Iхныя ўзаемадачыненьнi здавалiся Валi ня зусiм выразнымi, як-бы ня было ў тых дачыненьнях такога пункту апоры, дзякуючы якому можна было-б утрымаць i забясьпечыць памiж ёй i iм раўнавагу, нiколi ня ставiць пытаньня: што будзе далей? або цi ўсё гэта праўдзiва? Валя Камоцкая хацела-б, каб усё было ясна цяпер-жа, каб яна ведала ўсё наперад, каб была тая ўпэўненасьць, безь якой нельга плянаваць дзявоцкага жыцьця, цi жыцьця наогул. Учора яна чытала Анатоля Франса, i як-жа ён памыляецца, калi кажа, што шчасьце - у невядомасьцi. Не, невядомае - гэта найгоршая рэч. Трэба, каб невядомае было разьвязанае. Яна ўсё развязала, што да Рамана. Праўда, гэтае "ўсё" разьвязалася само па сабе, бяз плянавасьцi, стыхiйна. Раман напаткаўся ёй неспадзявана, адразу. Тры гады правучылася - не дабачала яго, потым ён як-бы аднекуль зьявiўся, вырас i, жартлiвы, нават абыякавы, знайшоў сабе мейсца ў ейнай душы. I цяпер яна нагэтулькi звыклася з iм, што нельга было-б уявiць нейкi адыход ад яго, гэтакi магчымы з ягонага боку. Гэта яшчэ больш кiдае яе да яго з такой пасьпешнасьцяй, з якой кiдаецца пад хуткiя колы дарога. Калi ўчора праходзiў пад Берасьцейскiм мастом цягнiк, здалося, што гэта ня ён адыходзiць ад iх, зьнiкаючы ўначы, а што гэта яна адыходзiць, адплывае ад Рамана. Iнакш-бы яна, напэўна, не цягнулася за iм да самае хаты, не наравiлася-б гэтак. Ёй хацелася-б, каб не яна слалася тэй дарогай перад iм, а ён перад ёю, больш пакорны i больш адданы. Але якраз тут у яе i ня было пэўнасьцi - Раман не такi. Ён нiякi. Няўлоўны, пасьпешны, ён нiколi ня будзе самiм собою, без самаўсьведамленьня, ён - толькi рух бязьмэтны. Нявядомае ў iм палохае Валю. Хто ён i што ён, як чалавек, нарэшце? Цi можна спадзявацца на яго? Спадзяваньняў гэтых ня шмат было ў яе. Найгоршае-ж, чаго яна баялася i ў чым яна не хацела прызнацца нават сама перад сабою - гэта тое, што Раман часамi выдаваўся ёй падазроным. Будучы з кiм-небудзь разам, ня з ёю толькi аднэй, Раман выяўляў новыя, невядомыя датуль рысы характару: з кiм-небудзь iншым, у сьвятле таго "iншага", ён як-бы ня той, каго яна ведае. Шмат такiх дадаткаў яна ўжо ўгледзела ў iм. Вось хоць-бы ягоны "дзядзька" - што гэта за чалавек? Ён, бязумоўна, ня цiкавiць яе сам па сабе. Яна не пазнала толькi ў сутыку з iм Рамана. Значыцца, Раман ня толькi з ёю, а й яшчэ з некiм. Раман такi чалавек, якi нiколi не гаворыць нi пра сябе, нi пра каго-небудзь, а толькi пра што-небудзь.