- Як апынулася гэтая зброя на кватэры Корзюка Рамана ў Менску? Забойства-ж мела месца ў Заслаўскiм раёне?
- Яе перакiнуў туды грамадзянiн Генадзi Кандраценя пасьля ўжытку. На допыце ў нас гэта пацьвердзiла гаспадыня Рамана Корзюка i нават ягоная сяброўка Валя Камоцкая.
- Падсудны Кандраценя! Пацьвярджаеце вы паказаньнi сьведкi?
- Я пацьвярджаю ўсё, як i дамовiлiся. Служу да канца. Але прашу не зьвяртацца да мяне, як да падсуднага.
- Суд разьбярэцца, хто вы. Паклiкаць наступнага сьведку!
У салю суду ўвайшла Раманава гаспадыня, нясьмелая, згорбленая, у чырвонай хатняга вырабу хустцы, што хавала амаль увесь ейны твар. Калi яна азiрнулася i ўгледзела Рамана, яна спалохалася, ссутулiлася, i гэтае ейнае ўтрапеньне было ацэненае судзьдзямi, як знак таго, што яна не надзейны сьведка.
- Як вы "обнаружили" зброю ў вашага кватаранта?
- Як падмятала хату.
- I заявiлi аб гэтым мiлiцыi?
- Спачатку я не хацела, але падумала, што Раману можа быць кепска i... сказала. Раман тут нi пры чым.
- А хто-ж "пры чым"?
- Я ня ведаю.
- Вы чулi што-небудзь пра дзядзьку Рамана Корзюка?
- Заходзiўся да яго нейкi чалавек, але я ня ведаю яго.
- Вы маглi-б яго пазнаць? Ён тут, сярод нас, - член Калегii паказаў на Кандраценю. - Пазнаеце?
- Здаецца, ён.
Кандраценя заўважна для ўсiх заварушыўся на сваiм месцы.
- Вы свабодны. Паклiкаць наступнага сьведку!
У салю суду ўвайшла Валя Камоцкая.
- Вы ведаеце Рамана Корзюка? - запытаўся ў яе старшыня Калегii Карпiк.
- Ведаю.
- Былi вы ў яго на кватэры?
- Была.
- Добра. У нас да вас такое пытаньне: бачылi вы зброю на кватэры ў Рамана Корзюка?
- Не. На кватэры ў Корзюка зброi я ня бачыла. Мне яе паказалi толькi ў мiлiцыi.
- Чаму вы былi затрыманыя мiлiцыяй?
- Мне тады было няясна, чаму.
- А цяпер?
- Цяпер я разумею. Але... магу быць я шчырай... праўдзiвай перад судом? Мяне мучыць усё гэта. Я доўга над гэтым думала... Пашто гэта ўсё штучнае? Зьлеплiваць, калi яно ня лепiцца? Колькi на гэта трацiцца сiлы... жыцьцяў? Чаго можна дасягнуць гэтай выдумкай? Мне сорамна i страшна гаварыць пра гэта. Каму гэта ўсё патрэбна? Няўжо нашай краiне? Хто гэта ўсё робiць?.. Тут я хацела-б сказаць, - Камоцкая зiрнула на Рамана, якi ўвесь час сядзеў, скамянелы, маўклiва, - адно: нi ён, нi я нiколi не належылi да якой-небудзь антысавецкай арганiзацыi. Мая сувязь з iм нiчога ня мае злачыннага. У маiм выпадку органы разабралiся. Хацела-б, каб яны гэта зрабiлi i ў выпадку Рамана Корзюка.
- Зашмат вы хочаце. Вы свабодны.
Камоцкая выйшла.
- Корзюк Раман! (Той усхапiўся.) Вы пацьвярджаеце, што зброя, якой ваш бацька, Савоста Корзюк, застрэлiў кiраўнiка раённай партарганiзацыi, знаходзiлася ў вас, на кватэры ў грамадзянкi Цылi Дзялiбы? - сфармуляваў пытаньне старшыня Калегii Карпiк.
Замест адказу Раман Корзюк паставiў контрпытаньне:
- Скажэце, паважаныя судзьдзi, можна з нагана застрэлiць каго-небудзь на адлегласьцi, патрэбнай для таго, каб вас не заўважылi? Мой-жа бацька мусiў хiба цэлiцца, каб яго нiхто ня прыкмецiў, на досыць вялiкай адлегласьцi, з лесу, з засады, калi сакратар iмчаўся на машыне. Хiба ня так?
Пытаньне Рамана Корзюка было для судзьдзяў такiм нечаканым, але настолькi правамоцным, што яны не адразу маглi апамятавацца. Гэта дало магчымасьць Раману гаварыць далей:
- Мой бацька нiякi не забойца. Як сын ягоны, я пратэстую супраць зьдзеклiвага суду над iм, наверх яшчэ завочнага. Ня маючы магчымасьцi абаранiць ягоную чалавечую годнасьць (я зьняволены), я крычу на ўвесь сьвет: спынеце гвалт над чалавекам! Мой бацька пайшоў у Польшчу не таму, што ён забойца, баяўся кары, а таму што, вы шылi яму гэтае забойства. Я разумею, нашым слаўным органам - каб iм было што рабiць - трэба было стварыць арганiзацыю з усiмi, патрэбнымi для гэтых органаў атрыбутамi: нацыяналiстычную, тэрарыстычную, шпiёнскую арганiзацыю. I вы яе стварылi, я й сам нявiдочным спосабам уцягнуты ў яе. Шкада, што гэтай арганiзацыi няма на самай справе. Але яна вамi падказана i яна будзе, ня сёньня, дык заўтра.
Кандраценя, слухаючы Корзюка, радаваўся ў душы стойкасьцяй Корзюка нарэшце, як яму я й казаў, узьняўся-ткi на ўвесь свой рост. Прыйшоў бо-ж ягоны судны дзень.
- Вашае выступленьне тут, грамадзянiн Корзюк, будзе ўлiчана i залiчана. Будзьце пэўны. Мы зашмат далi вам гаварыць. Але не сьпяшайцеся - да вашай справы мы яшчэ дойдзем!
Наступiла няпрыемная паўза. Судзьдзi перакiнулiся колькiмi словамi мiж сабой. Выраз iхных аблiччаў, iхныя гэсты сьведчылi аб незадаволенасьцi i нейкай нязгодзе памiж iмi.
Ды ў хуткай, рашучай наважнасьцi, звонкiм голасам старшыня Спэцыяльнай калегii Вярхоўнага суду БССР Карпiк, нiбы пагражаючы каму, страсянуў магутным голасам, - як выстралам - паветра прасторнай з высокай стольлю салi:
- Нiякiмi выкрунтасамi ворагу ня ўдасца апраўдаць сябе! Яму ня выкруцiцца з нашых рук!
Пераходзячы на iншы тон, Карпiк зьвярнуўся да асобы, што сядзела яшчэ неапытаная:
- Падсудны начзаставы! (Гэтак ён назваў чалавека, што сядзеў побач Кандраценi i Шаркевiча.) Засталося яшчэ слова за вамi. Сьледствам устаноўлена, што вы, як начальнiк пагранаховы, спрыялi пераходу сям'i Корзюкаў у Польшчу. Пацьвярджаеце?
- Я дзейнiчаў паводля загаду з Менску.
- Значыць, пацьвярджаеце? Больш ад вас нам нiчога ня трэба.
Калегiя пакiнула салю суду для нарады. Падсудным прынесьлi турэмны паёк. Корзюк i начзаставы да пайка не дакранулiся. Раман з нейкай агiдай глядзеў, як елi паёк Кандраценя i Шаркевiч.
- Суд идет! Встать! - зноў гукнуў, як i на пачатку, старшыня Калегii. Слухайце прыгавор Спэцыяльнай калегii Вярхоўнага суду БССР у справе забойства першага сакратара Заслаўскага райкому партыi Ленскага. Вiна забойцы Савосты Корзюка поўнасьцяй даказана ўсiмi матэрыяламi сьледства i паказаньнямi сьведкаў. Наш прыгавор кароткi. Зачытваю:
Именем Белорусской советской социалистической республики гражданин Савоста Игнатович Корзюк приговорен Специальной Коллегией Верховного суда БССР к высшей мере социальной защиты - расстрелу. Приговор окончателен и обжалованию не подлежит.
Судзьдзi пакiнулi салю суду.
Рамана Корзюка забраў канвой. Уначы ён быў дастаўлены цягнiком у Менск i пасаджаны ў камэру, дзе сярод iншых, сядзеў i былы мiнiстр замежных спраў ураду Беларускай Народнай Рэспублiкi (БНР) Аляксандр Цьвiкевiч.
32
Начальнiк беларускага НКВД Бэрман з скуры лез, каб хутчэй скончыць з падрыхтоўкай нацдэмаў да адкрытага суду над iмi. I ня так суду, як працэсу, суд звычайны яго не задавальняў, ён хацеў больш громкага рэзанансу - менавiта працэсу, можна сказаць, грамадзскага суду над iмi, што закончыўся-б гнеўным i агульным асуджэньнем iх, як ворагаў народу. Добра зладжаны нацдэмаўскi працэс рэабiлiтаваў-бы яго, Бэрмана, а разам з iм i ўсё беларускае НКВД у вачох самога Сталiна, якi ўсё яшчэ заставаўся незадаволеным работай унутраных органаў рэспублiкi.
Бэрман выклiкаў Цiмошку да сябе, каб канчальна высьветлiць з iм справу i вызначыць цьвёрдую дату нацдэмаўскага працэсу. Але Бэрман зноў наткнуўся на непадатлiвасьць Цiмошкi, на ягоную прынцыповую нязгоду адчыняць адкрыты працэс нацдэмаў. Цiмошка ня верыў, што ён удасца, ён хутчэй лiчыўся з правалам яго, пры тым на вачох грамадзскасьцi. Такога блямажу Сталiн нiкому не даруе зьляцiць не адна галава. Цiмошка таксама дапушчаў, што ягоныя мадэлi, апынуўшыся на людзскiх вачох, адчуўшы сябе як-бы на свабодзе, пачнуць адмаўляцца ад сваiх паказаньняў на допытах. Больш таго, у вадзiн голас закрычаць, што iх бiлi i катавалi i што каб збавiцца ад пакутаў, яны падпiсвалiся пад хлусьнёю, выдуманай сьледчымi. Апрача таго, на думку Цiмошкi, сярод арыштаваных нацдэмаў няма дастаткова папулярных, громкiх iмёнаў, якiя-б маглi прыкаваць да iх увагу грамадзкасьцi, выклiкаць у яе - няважна што: абурэньне да здраднiкаў цi сымпатыю i спачуваньне да iх.
- Ну, а хiба iмя Жылуновiча - Гартнага замала для гэтага? - пярэчыў Бэрман Цiмошку. - Як нiяк, Жылуновiч-жа першы былы галава беларускага ўраду, грамадскi дзеяч, вядомы пiсьменьнiк, нарэшце чалавек, якi меў гонар гутарыць, сустракацца з Сталiным. Адным словам, досыць вядомая асоба, каб быць вядучым на працэсе нацдэмаў.