Цiмошка, пакiдаючы Бярэзiна, буркнуў:
- Аформлю! Аформлю! Як мы й дамовiлiся.
Тым-жа часам у падвалах будынку НКВД на Савецкай i Ўрыцкага, у турме на Валадарскага афармленьне iшло iншае: працаваў меч дыктатуры пралетарыяту. Як каму пашэнцiць: пяць, дзесяць, пятнаццаць. Горш, калi хто трапляў да Ульрыха. Той ў камэры сьмяротнiкаў чакае памiлаваньня ад Калiнiна.
Нацдэмаўскi карыдор у будынку НКВД ачышчаўся. Iшлi суды. Засуджаныя рыхтавалiся на этап.
Марцiновiч, Каплеўскi i Шыракоў былi ўпiхнутыя разам у этапную камэру. Рэшту раськiдалi, каго куды. Чакалi з нецярпеньнем, калi iх павязуць куды-небудзь. Нiчога ня ведалi пра Рамана Корзюка. Можа яму пашэньцiла, i ён ужо ў дарозе. А iх во ўсё марнуюць, гоняць у лазьню - мыць. Бралi-б на этап ня мылi-б. Пашто на дарогу?
Толькi цяпер прызнаўся Марцiновiч - дасюль усё хаваўся, - што ён пiша вершы - сэнтымэнтальна-чульлiвыя, як ён сам iх абазначыў. Напамяць зачытаў некаторыя з iх Шыракову. Таму, як празаiку, вершы не спадабалiся, але Марцiновiч не пакрыўдзiўся - ён пiша iх не для каго-небудзь а для сябе, для свайго задаваленьня.
Стаялi перад дзьвярыма. Чакалi, калi адчыняць дзьверы i пагоняць гуртам у лазьню.
- А можа якраз з лазьнi ды ў вагоны?
- Няго-ж! Так табе й гатова! А як прастудзiшся? Нашто ты тады iм?
- Ну, выкiнуць з вагону i ўсё. Вялiкая бяда!
- Пачакай. Пачакай. Павязуць! Не сьпяшайся! Будзеш яшчэ прасiцца назад у турму, як навозiшся тачак.
- Можа ты й баiшся тачак. Я - не!
- Герой гэтакi!
- Ну вось i лазьня.
Дзьверы адчынiлiся i адмысловы чалавек, з вялiкiм ключом у руках, павёў у лазьню.
Зьняволеныя радвалiся, калi iх вадзiлi ў лазьню: апрача задаваленьня ачуняць трохi пад гарачай прышнiцай, можна яшчэ прачытаць турэмную пошту надпiсы на сьценах лазьнi, што як правiла пакiдалi тыя, што мылiся перад iмi. Вахманы сьцiралi гэтыя надпiсы, але ня ўсё яны маглi сьцерцi - зьняволеныя ўмудралiся рознымi спосабамi пакiнуць пасьля сябе сьлед, пераважна выбiваючы на сьценах сваё прозьвiшча цi яшчэ што-небудзь.
Марцiновiч быў вялiкi ахвотнiк рашчытваць надпiсы: ня стане пад душ, пакуль не агледзiць сьцены, не рашчытае надпiсы. Ня ўпяршыню ён вычытваў прозьвiшча Дудара. Але сёньня яго ўжо няма. Замазана вапнай. I замазана толькi ягонае прозьвiшча. Можа ўжо яго i самога няма? Сустрэць прозьвiшча свайго знаёмага, пагатоў прозьвiшча вядомага чалавека заўсёды было нейкай падтрымкай, а то й радасьцяй: ага, тут ня толькi я, ёсьць i знатнейшыя за мяне, што пакутуюць за тое, што й я. Што-б гэта азначала, што Дударава прозьвiшча замазанае? Гэта трывожна. Дрэнная сёньня камунiкацыя. Прозьвiшчы ўсё незнаёмыя.
Калi вярнулiся, памыўшыся, у камэру, зьдзiвiлiся - упхнулi яшчэ аднаго вязьня, з сьсiвелай галавой. Дзевяноста дзён праседзеў у камэры сьмяротнiкаў. Надыйшло памiлаваньне. Расстрэл замянiлi на пятнаццаць год. На пытаньнi камэрнiкаў адказваў скупа. На гутарку iшоў неахвотна. Пайкi свае не зьядаў. Цясьцяную, ён клаў яе на падваконьнiк сушыцца.
Петрака Шыракова ён цiкавiў, як тып. Добры быў-бы для апавяданьня. Пятрок бачыў, што "тып" сумуе, ня можа ўседзiць на адным месцы, як-бы шукаючы нейкага занятку. А занятку ня было нiякага, i "тып" нэрваваўся. Пятру прышло ў голаў зрабiць з хлеба шашкi. Зрабiў. Высушыў. Шашкi, як косьць. Вуглём накрэсьлiў на падлозе шахматную дошку.
- Вы, здаецца, добра гуляеце ў шашкi? - амаль шэптам зьвярнуўся да "тыпа" Шыракоў. - Згулялi-б можа?
"Тып" нiчога не адказаўшы, вачыма даў зразумець, што ня супраць. Гуляў добра, але заўсёды прайграваў, нэрвуючыся. Гатовы быў праседзець цэлы дзень. Уначы ён спаў мала, i калi, бывала, ня спаў i Пятрок, "тып" прасiў яго згуляць. Шыракоў ахвотна пагаджаўся, хочучы разгаварыцца з "тыпам". I "тыпа" прарвала - прост пачаў спавядацца перад iм. Расказаў усю сваю гiсторыю. Жыў на хутары, хоць i не на сваiм. Многа разоў хадзiў у Польшчу. Вяртаўся адтуль з малымi даручэньнямi. Палякi плацiлi ня шмат. Але бяз iхнай памогi ня мог пражыць - дзесяцера дзяцей. Дый наогул, жыўшы пры гранiцы, любiў - ад суму, дзеля самога мастацтва - часам схадзiць у "госьцi" да палякаў. Сплавiў да iх нямала нашых людзей - кулакоў i ўсякiх iншых дуракоў ("тып" любiў гаварыць пад рыфму). Траплялiся i вашыя студэньцiкi. Памятую, аднаго. З бацькам, маткай i сястрой, збыў туды. Прыгожы, ладны хлапец, хоць нейкi i нарваны. Усё не хацеў разам з бацькамi iсьцi ў Польшчу - спакушала хлапца дзеўчына. Аж на хутар з Менску прыбегла. Лiплi адзiн да аднаго. Бяды з iмi набраўся. Ды ўсё-ткi сходаў i iх. За людзей палякi плацiлi болей.
- А вы ня памятаеце прозьвiшча "студэньцiка"?
- Чаму-ж не! Памятаю. Мае дзьве сястры выйшлi замуж за Корзюкаў, дык мне гэтае прозьвiшча ўелася. I студэнт той быў якраз Корзюк Раман. Кажу, ладны быў хлапчына. Мае старэйшыя адразу ўкокалiся ў яго.
Шыракову ўсё гэта здавалася проста неверагодным - нагэтулькi гэта ўсё было нечакана. Але гэта была надзвычайная навiна. Шыракоў быў цяпер цалкам перакананым, што Раман Корзюк сапраўды быў за мяжою. Ня хлусiў. Шыракоў схiльны быў думаць, што, як i ўсё iншае, НКВД выдумала i гэтую гiсторыю з Корзюкам.
- Дык вы хiба ведаеце i такога тыпа, як Кандраценя? Ён у нас на судзе сьведчыў супраць Корзюка.
- Лепш не гаварэце. Канечне-ж, ведаю. Ён утапiў, загубiў не мяне аднаго. О, гэта тып, маеце рацыю! Круцiўся ўсё жыцьцё i цяпер круцiць. Я ня верыў яму нiкалiва. Але ён мяне ўсё-ж забрытаў. Праз яго i я тут, дурны Шаркевiч.
Для Шыракова, Марцiновiча i Каплеўскага адчынiлася новая, дасюль няведамая старонка ў iхнай справе. Яна набыла нейкую таямнiчасьць. Яны ня ведалi дасюль, што стаяла за iмi, як яны былi абкручаныя. Вобраз Корзюка паўставаў перад iмi ў новым асьвятленьнi.
Ад Шаркевiча (ён толькi можа мiжвольна назваў сваё прозьвiшча) хлопцы даведалiся i яшчэ аб адным: у камэры сьмяротнiкаў сядзяць нейкiя Касянкоў i Дайлiдовiч. Чакаюць - можа памiлуюць. Для хлопцаў было ясна, хто такiя Касянкоў i Дайлiдовiч. Усё перавярнулася ў iхных душах - яны ў адну хвiлiну зрабiлiся дарослымi, раптам пабачылi. Што? Яны зiрнулi ў твар жыцьця, якога дасюль ня ведалi. У iх адпала ранейшае ўяўленьне аб iм i нарадзiлася новае, больш страшнае, але больш праўдзiвае. Гэтая праўда будзе iм патрэбна для будычынi. Для самазахаваньня.
Шаркевiчу яны сказалi, што Касянкоў i Дайлiдовiч - гэта беларускiя пiсьменьнiкi, вядомыя чытачу, як Мiхась Зарэцкi i Алесь Дудар.
- Так, я цяпер памятаю, што нехта казаў у камэры, што яны - пiсьменьнiкi. Але не бядуйце - можа i iх памiлуюць, як во мяне (ён даткнуўся рукой да сваiх валасоў).
Шаркевiч расказаў пра сваiх дзяцей - усiх забралi ў дзiцячую калёнiю. Заплакаў. Сьлёз ня выцiраў, i яны срэбрам кацiлiся на грудзi, на дзiва буйныя.
Хлопцаў усё-ткi выклiкалi на этап. Яны чульлiва, як з бацькам, разьвiталiся з Шаркевiчам. Той шкадаваў, што яго не бяруць разам з iмi.
Хлопцы доўга чакалi з рэчамi на руках, пакуль не адчынiлiся дзьверы камэры i iм не сказалi, што на iх чакаюць.
Адгарнулася яшчэ адна старонка iхнага жыцьця.
42
На Калыме рэдка хто атрымлiваў лiсты. Таксама пiсалi з Калымы рэдка. Можа якi адзiн раз у год прынясуць у барак дакладна столькi лiсткоў паперы з канвэртамi i алавiкамi, колькi ў бараку жыхароў. Барак мусiў i вярнуць столькi-ж лiстоў, колькi атрымаў паперчын, прычым лiсты мусiлi быць здадзенымi з незаклеенымi канвэртамi. Мусiла быць таксама зьвернутая i адпаведная колькасьць алавiкоў, каб нiчога не засталося на руках у зьняволеных - нi паперы, нi канвэрта, нi алавiка. Але ня было пэўнасьцi, цi ўсе здадзеныя лiсты адсылаюцца. Праўда, каб ня было з чым-небудзь затрымкi, папярэджвалася - лiсты мусяць быць кароткiмi, бяз лiшнiх слоў, i кожны, канешне, пiсаў у лiсьце пра самае iстотнае. Гэтае "iстотнае" зводзiлася пераважна да "жыў, здароў", цi да нечага падобнага. Пра бяду, гора, каб i можна было пiсаць, ня вельмi хацелася - пашто засмучаць адрасата? Як-бы там нi было, а кожны быў рады магчымасьцi хоць нешта паведамiць аб сабе. Дзень лiстоў для зьняволенага быў асаблiвым днём, бадай сьвятам.
У Рамана Корзюка такога сьвята ня было - яму ня было да каго пiсаць. У Польшчу бацьком не напiшаш. Пiсаць Валi яму яшчэ не хацелася - толькi можаш пашкодзiць ёй. Раман асаблiва быў сумным у дзень лiстоў, калi пiсалi ўсе i толькi ён адзiн здаваў свае "письменные принадлежности" не запоўненымi, пустымi.