- Чаму гэтак? - пытаўся ў яго адказны лагерны працаўнiк, забiраючы ад арыштантаў лiсты. - Няма каму пiсаць? Напiшы Сталiну! - дадаваў жартлiва.
Мiнула ўжо больш году, як Раман на Калыме, а весьцяў з Беларусi - як быццам быў ён закляты, - жаданых весьцяў гэтак i ня было. Ён ведаў, што весьцяў тых i ня можа быць - хто-ж ведае, дзе ён, але яму хацелася iх мець. Ён чамусьцi нават верыў, што нешта-ж мусiць прыйсьцi i яму, ня можа-ж быць, каб гэтак ён i прапаў бяз весьцяў. Ад такой думкi яму рабiлася жудка. Сяброўства ён нi з кiм не заводзiў, дый якое тут можа быць сяброўства. Дзень зьняволенага разьмеркаваны дакладна: шэсьць гадзiн сну, астатняе - забой, з дарогай пад канвоем туды i назад. Лета, i трэба здабыць, прамыць як найбольш золата. У сталовай вiсяць-жа плякаты: "Кожны грам золата - удар па фашызму".
Корзюк адкатваў нагружаныя ўкоптар залатою пародай тачкi на "Бутару" - там прамываецца гэтая парода i, прамытая, яна спаўзае ўнiз ручаiнкамi золата. Яго абсушваюць на агнi i адвозяць, невядома куды. З недалёкай лётнай пляцоўкi ўзьлятаюць з iм самалёты, нясуць золата ў Магадан, што на бухце Нагаева. Так прынамся гавораць зьняволеныя.
Корзюка ўпадабаў брыгадзiр, як добрага, спрытнага працаўнiка, але калi той, зьнямоглы, аднойчы папрасiў зьмянiць яму працу, брыгадзiр пачаў лаяць яго, пагражаць, кiнуўся-б бiць яго, каб толькi не моцная пастава Корзюка. Раман у сваёй брыгадзе быў маладзейшым, i брыгадзiр канечне хацеў трымаць яго на адкатцы. "Бутара" немiласэрна жэрла, i трэба было сьпяшацца затыкаць ейную пасьць залатым пяском - вазiць тачкi, пхнуць iх з усёй сiлы ўгару па мокрым i сьлiзкiм трапу, пакрытым зялезнай вузкай палоскай.
I Корзюк узбунтаваўся - штурхнуў на бок тачку, пад самыя ногi брыгадзiру. Прасiў зьмянiць працу, замянiць тачку на лапату, лом, кiрку. Прыкаваны да тачкi, ён возiць яе ўжо два гады. Брыгадзiр доўга думаў, нарэшце прыдумаў: перавёў у iншую брыгаду, але - у штрафную.
Пайшлi яшчэ больш цяжэйшыя, шэрыя, безнадзейныя днi. Корзюка апаноўваў сум. Ён увесь аддаваўся згадкам, у сваiм уяўленьнi залятаў з гэтага дзiкага, чужога яму краю туды, адкуль ён быў узяты. Бывае, абапрэцца. на лом цi на лапату, зажмурыць вочы i ў сваёй уяве - ён таго хоча - бачыць сваю мацi: яна падае яму на стол, з сьлязьмi ў вачох, ляпёшку, напалавiну з травой, падгарэлую, але яшчэ ўсё сырую - няма чым лепшым пачаставаць яго, сына, што толькi што прыехаў з вучобы на канiкулы. А то - мацi зьбiрае яго ў дарогу: кладзе яму ўсё патрэбнае, глядзiць, цi не забыла што, як-бы адцягвае ягоны ад'езд, просiць бацьку таксама дапамагчы ў зборах i не сьпяшацца яшчэ запрагаць каня. А то - ня будзiць яго, каб паспаў даўжэй. Усе ўжо на працы мацi, бацька, сястра - i ён, прачнуўшыся, бачыць на стале пакiнутае для яго сьнеданьне i абавязкова - яешню. Гэта калi ён прыяжджаў з тэхнiкуму што ў Вiцебску. А то - бацька арэ на сваiм полi, Раман iдзе побач, глядзiць, як рэжа i адвальвае плуг скiбу тлустай зямлi - вучыцца быць аратым. А то яны косяць разам. Бацька яго вучыць, як правiльна махаць рукамi, трымаць касьсё, надта не прысядаць, шчыльней трава ад гэтага зразацца ня будзе. Раман забывае, дзе ён, але дзесьцi ўсё там - малюнак за малюнкам. Iснаваньне ў неiснаваньнi. Плыве ўсё аблокамi па чыстым небе i нiводнай хмурынкi. Радасьць быцьця.
- Заснуў ты, цi што? - Раман адчувае далонь таварыша на сваiм плячы. Напарнiк кажа, што трэба варушыцца, хутка прыйдзе брыгадзiр замяраць, колькi вырабiлi кубамэтраў.
Корзюк кiдае лом, на якiм апёршыся вiсеў у сваёй мройнасьцi, бярэцца за кiрку i пачынае дзяўбаць.
А то - гэта ўжо, як боль - наблiзiцца, паўстане перад вачыма манастыр. Але бяз Валi. Хацеў-бы злавiць ейны зiрк, а ня можа. Ня можа ўявiць ейных вачэй, гэтак, каб яны глядзелi на яго выразна. Бачыць усё: ейную постаць, ейныя рухi, чуе ейную гаворку, мiгцiцца тое, што яна надзяе, а вось ейных вачэй ня можа ўявiць. Куды выразьней ён бачыць Ларысу, Дзiчкоўскую, Цыпiну, Розу Шкляр, Лагоўскую, Аўсееву. Сваiх хлопцаў - як ня было. Засталiся ад iх толькi нейкiя абрыўкi, iх постацi кудысьцi ўцякаюць, правальваюцца ў нейкiм бяздоньнi. Але зноў усплывае нешта iншае. I гэтак бясконца. Ты тут, а на самай справе цябе тут няма, ты там. Ды гэтак жыць цяжка. Трэба глядзець, як лепей абарачацца з кiркай, з ломам, з лапатай. Жыць не падманнай рэальнасьцяй, а сапраўднай, той, што побач. Iнакш - хутчэй змардуешся. Хоць гаворыць-жа мне сусед па нарах, што толькi маральная ўстойлiвасьць можа выратаваць зьняволенага, ягоная, нiчым напераадольная вера ў сьветлае можа абаранiць яго ад небясьпекi быць цалкам праглынутым цёмным, страшным бяздоньнем лягернага быту. Мройнасьць ачышчае цябе, узносiць над тым бяздоньнем, перад якiм ты стаiш увесь час. Асаблiва над такiм бяздоньнем, як Калыма. Тут ты як-бы па-за сьветам. Адсюль здаецца, што таго свету й няма зусiм. Толькi гэты i ты баiшся застацца ў iм назаўсёды. Тут уражае адвечная цiшыня. Нiадкуль не пачуеш гуку, апрача вытваранага табой, дый той глухне - колькi нi дзяўбi ломам, кiркой нутро гары паглынае яго. Такая бязгучнасьць аж палохае.
Таму хiба кожная вестка з "кантынэнту" (калымскi вязень думае, што ён на iншай зямлi), якая даходзiць сюды, успрыймаецца, як нейкая падзея, як радасьць, хоць-бы гэтая вестка i ня тычылася цябе, а твайго суседа. Ты запытаешся ў яго, што пiшуць, што чуваць там. Або твой сужыхар i сам раскажа табе.
Раман Корзюк не прапушчаў такiх весьцяў, настаўляў сваё вуха, прагнае да весьцяў, хоць i чужых. Але найчасьцей весьцi прыходзiлi з Сiбiру, з Беларусi нiколi. Прынамсi, ён яшчэ ня чуў, каб хто з беларусаў атрымлiваў, хоць iх тут i нямала.
Ды неспадзявана прыйшлi з Беларусi весьцi, i весьцi надзвычайныя, што вокамгненна абляцелi ўвесь лагер: Чырвоная Армiя заняла Заходнюю Беларусь. Сталiн з Гiтлерам разьбiлi Польшчу. СССР i Германiя цяпер у згодзе. Гэтыя весьцi пацьвердзiлiся i лагерным палiтработнiкам у адмысловым ягоным выступленьнi перад лагернiкамi. Лагернiкi ўспрынялi гэту навiну, як нешта такое, што можа заважыць i на iхным лёсе. У кожным разе, пачалося нешта новае. Калымскую цiшыню аглушыла вестка. Лагер узварушыўся, пачаў жыць нейкай надзеяй, нейкiмi спадзяваньнямi на лепшае. Зьняволены ня можа жыць без надзеi. Калi яе няма, ён стварае iлюзiю яе. Глядзi, Сталiн замiрыцца з Гiтлерам, ня будзе, як дасюль, напружаньня, наступiла ўжо нейкая разрадка, мiжнароднае палажэньне палепшылася, будзе лягчэй i нам, а можа Вусаты i нейкую амнiстыю абвесьцiць - перамога-ж, СССР узбуйнiўся.
Корзюк падумаў пра бацьку - што цяпер будзе з iм? Знойдуць. Возмуць. Няма дзе дзецца. Уцякаў у Польшчу, калi Польшча была, цяпер яе няма i няма сховiшча. Засудзiлi-ж на сьмерць, i, ўзяўшы ў рукi, учыняць сьмерць. Беларусь для Рамана паўстала ў новым вобразе. Больш акрэсьленай. Больш рэальнай. Больш сапраўднай. Ён думаў пра тую часьць яе, якая цяпер злучылася з ейнай другой часьцяй. Цi пазнаюць яны адна адную? Я пазнаў, калi быў там. Праўда, я ня бачыў яе, толькi вычуваў. Прайшоўся па ёй, i то ўначы. Яму гаварыў пра яе польскi чын, хоць, уласна, не пра яе, а пра Польшчу. Беларусь была для яго Польшчай. Ад майго бацькi польскi чын дамагаўся польскага патрыятызму, каб заслужыць сабе права на побыт у Польшчы. Я слухаў яго i ў мяне абражанага, ўспалыхнула свая, беларуская гордасьць. У тую сэкунду, як супрацiў, загаварыў у мяне беларускi патрыятызм. Але гэтак было тады. Цяпер ужо ўсё iншае. Цяпер Беларусь адна, суцэльная... I як сполах - вобраз бацькi: ён заплацiць за гэту цэласьць. Лепш-бы гэтай цэласьцi ня было. Айдзе цяпер Валя? Дзе цяпер усе? Якiмi дарогамi яны пайшлi? Манастыра-ж няма. Разьляцеўся. Няма ўсяго таго, што было. Яно цяпер, як несапраўднае. I цi было яно? Няма Галоўнага Корпусу Ўнiвэрсытэцкага Гарадка. Ён затушаваўся. Але-ж гэта ўсё яшчэ трымцiць у сэрцы.
Рамана Корзюка перакiнулi з забою на лесанарыхтоўку ў тайгу. Брыгада невялiкая, i ўсе зьмясьцiлiся ў якуцкай юрце. Канвою няма. Брыгаду ўзяў пад сваю адказнасьць наёмны дзесятнiк-сiбiрак. Але, каб i хацеў, куды ты пойдзеш адсюль? Каб i ўцёк, вярнуўся-б, згаладалы, назад, у юрту прасiць хлеба. Да "кантынэнту" далёка. Ня блiжай i да Бэрынгава пралiва. Пачалiся даўгiя ночы, i Рамана апаноўвалi думы яшчэ больш. Ён не разьвiтваўся з думамi пра Беларусь чамусьцi думаў, што ён стаiць перад паваротам туды. Аж вясною, калi сагнала сьнег i адкрылася з Галоўнай базы дарога ў юрту, прыйшоў лiст. Прыйшоў лiст... ад Валi.