Сонца пячэ, смага мучыць болей, як голад. Яшчэ нiкалiва ня было ў роце ад учарайшага. Баляць ад шашы ногi. Кiрзавыя бацiнкi цесныя - нацёрлi крывавыя мазалi. Раман ськiнуў iх, абкруцiўшы ногi анучамi.
Абяцаюць хутка прывал i хлеб. Паўз шашы iдуць - дзе радзей, дзе гусьцей людзi з кашолкамi, партфэлямi, едуць на веласiпэдах, вязуць на калясках свой скарб - пакiдаюць Менск. Яны дзiвяцца на нас, iдучы сваёй дарогай. Толькi каторы з iх азiрнецца назад - глядзiць, як над Менскам стойма стаяць, як выбухi, клубы чорнага дыму. На фоне яснага, сонечнага дня яны здавалiся злавесным зьявiшчам, што прадказвала бяду i гiбель.
Каб даць вады, паталiць прагу, даць адпачыць, каб магчы iсьцi далей, калёну сьпiхнулi, згруздзiлi з дарогi на нейкае азярцо, што разлiлося плыткай лужынай i займала досыць вялiкую прастору. Пiлi з гэтай лужыны, не баючыся праглынуць ўсё, што вадзiлася i плавала ў ёй. Пасьля кароткага адпачынку людзям цяжка было падняцца, змора цягнула да зямлi. Ды канвой рабiў сваё зганяў на шашу, каб гнаць далей праз засьмягласьць i сьпёку дня.
Калёна зноў на шашы, расьцягнутая i ачэпленая канвоем. Канвой акiдвае вокам прастору - цi не застаўся яшчэ хто там, на прывале. Раман бачыць, як аддзялiўся ад сваёй групы канваiр i пашыбаваў да нейкага - адсюль ён быў вiдзён - грудка. Там канваiр, як выглядала, некага прыкмецiў. Падыйшоў - да грудка - узьняў чалавека. Але чалавек ня мог стаяць - упаў. Канваiр крычэў, пхаў яго прыкладам. Той поўз. Шмат хто ў калёне бачыў гэта. Прыглядаўся i Раман. Нечакана рвануўшыся, ён пабег насустрач канваiру. Ззаду пачулася "Стой!", але Раман ня спыняўся, апромецьцю бег. Павалiўся, калi выстрэлiлi. Падхапiўся. Сэрца яго чула - трэба бегчы. Ён бег. I дабег. Бачыць - так i ёсьць: бацька. Падняў яго на плечы i, павярнуўшыся, высокi, пасьпяшаўся з iм на шашу. Канваiр iшоў ззаду. Калёна глядзела i моўчкi спачувала, ведала бацька i сын. Раман ужо ў калёне i так выйшла - зноў у хвасьце. Угледзеў кiнутую некiм пад нагамi вяроўчыну - падняў. Зачапiў яе адным канцом за рэмень у сябе на поясе, другi канец аддаў бацьку ў рукi, i той, трымаючыся за вяроўку, цягнуўся за сынам, ледзьве перастаўляючы ногi. Раман, быўшы ў камэры, колькi дзён ня ўжываў цукру - адкладваў яго ў кiшэню i цяпер, зьбярогшы, даваў той цукар бацьку. Бацька яго смактаў i трохi ачуняўшы, трымаўся на нагах. Раман-жа не шкадаваў сваiх сiл цягнуць яго, усё сьпяшаючыся прабрацца з бацькам наперад, у галаву калёны, каб ня чуць шпоканьня ззаду.
Дзесьцi на спынку раздалi хлеб - кiдалi вялiкiя боханы ў натоўп. Бохан iшоў па руках, i кожны меў столькi, колькi ён здолеў, запусьцiўшы кiпцi ў бохан, адламаць ад яго. Дзялiць хлеб было немагчыма - нi часу, нi цярпеньня на гэта ня было. Раман, дзякуючы свайму высокаму росту, сiле i спрыту забясьпечыўся кавалкамi хлеба - хоць i малымi - для бацькi i сябе. Iншыя-ж i таго ня мелi - не маглi ў барацьбе за хлеб здабыць яго.
Толькi на другi дзень дабрылi да Чэрвеня. Iшлi па ягонай цэнтральнай вулiцы. Па бакох шчыльна, з рознымi рэчамi ў руках, стаялi жыхары гарадка, гатовыя пакiнуць яго. Яны моўчкi прыглядалiся да зьняволеных людзей, быццам шукаючы сярод iх сваiх. Шмат хто ў калёне ад сьпёкi, яшчэ большай у горадзе, млеў. Такiх бралi пад рукi, вялi - да мясцовай турмы, казалi, ужо недалёка. У хвасьце стралянiны ня было ўжо чуваць - саромiлiся гаражан.
Раман, узяўшы бацьку пад руку, вёў яго, усяляк падтрымлiваючы, каб ня ўпаў. Наколькi мог, аглядаўся па бакох, лавiў твары людзей, што, здаецца, углядалiся ў кожнага зьняволенага. Спачувалi. Не ў аднаго-ж у iх, у тых, хто глядзеў, можа, вось так-жа недзе пад канвоем вядуць бацьку, сына, мужа, брата, жанiха. Можа й тут ёсьць хто з iх. Таму й прыглядаюцца.
Усю дарогу суправаджалi iх спагадныя, журботныя вочы мацi, вочы ўсiх тых, чыя доля так цi iнакш перасеклася з iхнай доляй. Лявiны людзей, што пакiдалi Менск, iшлi, можна сказаць, паралельна, паўз шашы. Куды яны йшлi, невядома. Яны й самi хiба ня ведалi, куды. Уцякалi ад гора, ратавалiся ад сьмерцi.
На нейкай вулiцы, ужо на ўскраiне Чэрвеня, Раман угледзеў ля калодзежа людзей - пiлi ваду. Як выглядала, не мясцовыя, а прышлыя. Як Раману падумалася - мянчане. Iхнае адзеньне гаварыла за гэта. I сярод гэтых людзей, пераважна жанчын - падалося Раману глянулi вочы... Валi. Кiдкiя. Прост сюды. Як-бы на яго. Ёйны позiрк. Адно iмгненьне, i iх ня стала. Мала ў каго ёсьць такiя вочы? Такi позiрк? Рэзнула думка пра яе. Як-жа гэта я й забыўся? Яна-ж пiсала сустрэне мяне на дарозе майго сьледаваньня. У Менску. А цяпер-жа ўжо Чэрвень. А можа яна й сюды iшла за мною, "сьледавала"? Iдуць-жа iншыя. Але што гэта я? Гэта звабнасьць думкi. Зьявiлася думка, як сыгнал, i зьнiкла, як тыя вочы глянулi i схавалiся ў натоўпе. Мне трэба было гукнуць яе - Валя! Яна магла-б пачуць. Чаму я ня гукнуў? Яна даведалася-б, што я тут. Але-ж яна зiрнула. Можа не пазнала? Зiрнула так сабе. Як усе глядзяць.
Канвой завярнуў нас на бочную вулiцу, i хутка мы апынулiся на двары Чэрвеньскай турмы. Тут дадуць нам есьцi. Бацька можа трохi ачуняе.
Настаў вечар. Над горадам праляцелi нямецкiя самалёты. Ськiнулi бомбы (гаварылi масцовыя зьняволеныя) на аэрадром, што побач. Жыхары гораду, баючыся бамбёжкi, пакiдалi яго. Крыкi. Гоман. Шорах. Рыкалi каровы. Бляялi авечкi. Толькi апоўначы сьцiхла ўсё.
Уначы на двары было холадна. Раман накрыў сваёй калымскай целагрэйкай бацьку i ён заснуў. На двары гудзелi заведзеныя ваенныя грузавiкi. На ранку яны падабралi летувiсаў i палякаў, што былi тут. I тады-ж, на сьвiтанку, мы прыкмецiлi - вышкi пустыя. Варта нас пакiнула i вароты адчыненыя - iдзi, куды хочаш.
1957-1984
Заўвагi
Барыс КIТ (нар. 1910) - пэдагог, вучоны, беларускi грамадскi дзеяч. Скончыў матэматычны факультэт унiвэрсытэту Сьцяпана Баторыя ў Вiльнi i атрымаў ступень магiстра фiласофii ў галiне матэматыкi. Ступень доктара фiласофii ў галiне матэматыкi i гiсторыi матэматыкi атрымаў пры ўнiвэрсытэце ў Рэгенсбургу (Нямеччына). Выкладаў матэматыку i быў дырэктарам беларускай гiмназii ў Вiльнi. Браў актыўны ўдзел у арганiзацыi беларускага школьнiцтва падчас другой сусьветнай вайны. Аўтар шэрагу навуковых працаў i адзiн з першых удзельнiкаў дасьледваньняў у галiне астранаўтыкi ў Злучаных Штатах Амэрыкi. У сучасны момант прафэсар матэматыкi амэрыканскага ўнiвэрсытэту.
Мiхась ПIЯТУХОВIЧ (1891-1937) - навуковец, прафэсар, выкладчык Беларускага пэдагагiчнага iнстытуту ў Менску, член Беларускай навукова-тэрмiналягiчнай камiсыi, загадчык кафэдры гiсторыi беларускай лiтаратуры Беларускага дзяржаўнага ўнiвэрсытэту ў Менску. Аўтар "Нарысаў па гiсторыi беларускай лiтаратуры", аўтар артыкулаў "Францiшак Скарына i ягоная лiтаратурная дзейнасьць", "Паэтычнае сьветаадчуваньне ў творчасьцi Якуба Коласа", "Ля вытокаў лiрыкi Янкi Купалы" i iнш. Абвiнавачваўся вульгарнай сацыялягiчнай крытыкай у "нацыяналiстычных ухiлах", у памылках мэтадалягiчнага характару. У сярэдзiне 30-х гадоў быў арыштаваны. Абвiнавачваўся ў прыналежнасьцi да "нацдэмаўскай" арганiзацыi. Памёр у турме. Рэабiлiтаваны пасьмяротна.
Васiль БАРЫСЕНКА (1904-1984) - савецкi навуковец, крытык, выкладчык, доктар фiлялягiчных навукаў, член-карэспандэнт АН БССР. Аўтар працы "Францiшак Багушэвiч i праблема рэалiзму ў беларускай лiтаратуры 19 ст.". Для яго характэрны вульгарна-сацыялягiчны падыход да твораў мастацтва. Трымаўся партыйных пастановаў аб лiтаратуры. Выкрываў "нацыяналiстычныя памылкi" ў творчасьцi некаторых беларускiх пiсьменьнiкаў, у тым лiку ў творчасьцi Янкi Купалы i Якуба Коласа.