— Самагубства!
Па просьбе інспектара галаву трыццаць першага аднеслі ў медыцынскі пункт, дзе змясцілі ў тамограф. На пярэчанне Рама Сарва проста паказаў яму значок.
Нават ведаў інспектара хапіла на тое, каб зразумець, — у пазітронны мозг былі ўнесены карэктывы. Невялікія, але ініцыяваўшыя працэс змены першапачатковых установак. Рука Сарвы машынальна пацягнулася да пояса, але пальцы сціснулі не планшэтны персанальны камп'ютар, а паветра.
— Спадар Гельмольд, мне патрабуецца дадатковая інфармацыя аб часовых работніках.
— Падазраяце, што хто-небудзь з іх мог запусціць чарвяка?
— Так!
Мужчыны прайшлі ў камандны модуль, дзе інспектар, не звяртаючы ўвагі на пульсуючы тупы боль, узяўся за прагляд даных. Што канкрэтна шукаць, Сарва пакуль не ўяўляў, спадзеючыся на тое, што падсвядомасць сама выявіць падказку.
— Скажыце, спадар Гельмольд, а чаму Гербурту Жабенцяю заплацілі так мала? Аб'ём працы ён выканаў велізарны.
— Начальнік станцыі застаўся незадаволены вынікамі працы Жабенцяя.
— Што не магло ні пакрыўдзіць праграміста — паслужны спіс у яго выдатны! — У асабістай справе ні адзінай зачэпкі выявіць не ўдалося, таму інспектар звярнуўся па дапамогу да калег з Дэпартамента. — Нічога кампраметуючага, за выключэннем... Спадар Гельмольд, збярыце ўсіх вашых андроідаў у адным месцы!
— Для чаго, спадар Сарва?
— Правядзём следчы эксперымент.
— Добра! — Галоўны інжынер пайшоў, а інспектар уключыў запіс, зроблены ў модулі з басейнамі. Вось Сарва заходзіць, шпацыруе па рампе, спыняецца ля борціка... а далей запіс абрываўся.
— Вельмі ўжо падазроны збой праграмы!
Каментаваць словы механіка інспектар не стаў — з'явіўся галоўны інжынер.
— Вас чакаюць у канферэнц-зале, спадар Сарва!
— Дзякую! — Стан інспектара прыкметна палепшылася, але ішоў ён, не адпускаючы пляча механіка. Перш чым увайсці, Сарва паправіў адзежу андроіда, выдадзеную яму наўзамен мокрага камбінезона.
Ні адзін твар не паўтараўся двойчы.
Інспектар абвёў доўгім позіркам робатаў і сказаў:
— Папрашу падняць руку тых, хто лічыць сябе несапраўдным!
— Што за трызненне? — Нахмурыўся галоўны інжынер, перш чым ускінуліся першыя рукі.
— У свой час Жабенцяй спавядаў панпсіхізм.
— Ніколі пра такое не чуў!
— Гэта прадстаўленне аб усеагульнай адушаўлённасці прыроды. Ад старажытнагрэцкіх слоў nav — «усё» і ψυχή — «душа».
— Чалавек вольны верыць ва ўсё, што заўгодна!.. Якое дачыненне ваш гэты панпсіхізм мае да андроідаў?
— Непасрэднае, спадар Гельмольд. Жабенцяй пазнаёміў андроідаў «Ціха Браге» з паняццем душы. І цяпер яны пачалі задумвацца аб уласнай сутнасці...
— Нешта я не зусім добра вас разумею, спадар Сарва.
Кіўнуў і Юдзін.
Сарва пачаў тлумачыць:
— Робаты запраграмаваныя паводзіць сябе як людзі. Яны і лічаць сябе людзьмі. Але варта толькі паказаць ім на тое, што яны іншыя... Сапраўдным людзям не патрэбныя ні татуіроўкі на твары, ні ідэнтыфікацыйнае адзенне!.. Адсутнасць душы ва ўяўленні андроідаў робіць іх толькі копіямі. А копія, якой бы цудоўнай ні была, заўсёды горш за арыгінал, спадары.
— І ўсведамленне гэтага факту аказалася для андроідаў шокам, — з разуменнем кіўнуў механік. — У такім выпадку навошта камусьці спатрэбілася нападаць на вас?
ІДЭНТЫФІКАЦЫЯ
— Баюся, спадар Юдзін, што я не змагу адказаць на вашае пытанне, паколькі не маю ні найменшага ўяўлення аб тым, хто з шасцісот трох чалавек і сямідзесяці двух андроідаў мог на мяне рабіць замах.
— Вы лічыце, што наступствы карэкцыі праграмы могуць аказацца настолькі сур'ёзнымі, спадар Сарва? — Словы інспектара Дэпартамента пазаземных крымінальных расследаванняў галоўнаму інжынеру навукова-даследчай станцыі «Ціха Браге» відавочна не спадабаліся.
— Так, спадар Гельмольд. Андроіды — гэта ўсяго толькі чалавекападобныя робаты, аднак гэта зусім не азначае, што ім не хочацца стаць людзьмі... Спецыфіку чарвяка можа ведаць толькі яго стваральнік — Гербурт Жабенцяй.
На твары галоўнага інжынера адбілася заклапочанасць — Гельмольд прыкідваў, колькі «Ціха Браге» будзе каштаваць адладка андроідаў.
— Я неадкладна звяжуся з камісарам Айнбундам — няхай запатрабуе ў пракуратуры ордэр на арышт Жабенцяя.
Начальнік Дэпартамента патэлефанаваў першым:
— Як прасоўваецца расследаванне, Сарва?
— Скончана, спадар камісар. — З-за адлегласці, якая падзяляла Зямлю і Марс, сігнал прыходзіў са спазненнем. — У бліжэйшы час адпраўлю вам папярэднюю справаздачу.
— Вы выдатна папрацавалі, Сарва! Абяцаю адзначыць вас у рапарце... У мяне ёсць для вас новае заданне: вяртайцеся на «Джавані Скіяпарэлі». З дэтэктывам Ладо страчана сувязь.