“Яўрэйства ў музыцы” — тэкст атручанага часам чалавека. Часам, у які ён жыў — і які ён насамрэч так хацеў напоўніць гераізмам, прыгажосцю і чысцінёй. Выйшла ўсё зусім наадварот. Нянавісці паболела. Любові паменела. Мастак зрабіўся сцягам. Музыка — гімнам. Забабоны — законам. Кроў — крывёю. Атрута пырснула з кончыка дырыжорскай палачкі — а ён, Вагнэр, праціраў яе так пяшчотна.
Што ж гэта за тэкст такі, пракляты, шчыры і незабыўны?
3.
Палеміка ў “новым музычным часопісе” была прысвечаная так званаму “яўрэйскаму мастацкаму густу”. Ці існуе ён, ці густ гэта насамрэч — і ці могуць яўрэі наогул мець густ? Вагнэр ва ўступе да свайго артыкула прапануе не гарачыцца і “звярнуць увагу на факты прыкметныя і несумненныя”. І галоўны з такіх фактаў, на думку аўтара, — гэта “глыбокая, унутраная непрыхільнасць нашага народа да ўсяго яўрэйскага”. Не, піша Вагнэр, давайце не будзем гаварыць ні пра рэлігію (яўрэі тут для нас закаранелыя ворагі, не вартыя нават нянавісці), ні пра палітыку (хай з'язджаюць, мы будзем толькі радыя, але як жа шкада, што граф Ротшыльд не захацеў зрабіцца каралём яўрэяў, а вырашыў быць “яўрэем каралёў”).
Мы паводзіліся з імі высакародна, піша аўтар, мы былі добрыя хрысціяне, мы так імкнуліся да роўнасці, мы так падтрымлівалі яўрэйскую эмансіпацыю — але рабілі гэта не з сімпатыі да іх, мы змагаліся за ідэю, мы хацелі быць гуманістамі. І што ў выніку? Мы, немцы, наіўныя ідэалісты: нашая падтрымка роўнасці была проста ўбогімі скачкамі ў паветры. Цяпер ясна, што насамрэч гэта нам, немцам, варта дабівацца роўнасці, бо яўрэі і так больш, чым хто, уроўненыя ў правах. Яны, яўрэі, скарысталіся з гэтай роўнасці — і цяпер пануюць і будуць панаваць над намі, бо ў іхных руках грошы — адзіная сапраўдная сіла, перад якой мы — бяссільныя.
Дзякуючы грошам, працягвае Вагнэр, яўрэі захапілі мастацкую крытыку ў свае спрытныя рукі. Грошы яўрэяў запэцканыя крывёй незлічоных хрысціянскіх рабоў. Усё, што мастацтва вякамі адваёўвала ў варожых яму цёмных сілаў, яўрэі ператварылі ў прадмет гандлю. Усё новае мастацтва набыло яўрэйскае адценне. Трэба прагнаць варожага нам дэмана з той непранікальнай паўцемры, якую мы, дабрадушныя гуманісты, самі на яго накінулі.
А дзеля гэтага, заклікае Вальнадумец, варта разабрацца, што ў яўрэях падаецца нам такім брыдкім.
Выгляд! Ну вядома ж, ён. Рысы яўрэйскіх твараў для нас непрыемна-чужыя. Раней яўрэі хаця б адчувалі, што гідкае аблічча — іхнае няшчасце. А цяпер цудоўна пачуваюцца з усімі гэтымі сваімі брыдкімі тварамі — а мы робім выгляд, што не заўважаем іхнай выродлівасці. Быццам іх адрознасць ад нас — проста адрознасць, і не больш. Але чаму тады з такім абліччам ніводзін яўрэй не сунецца на тэатральныя падмосткі? Я ў вас пытаюся, га? Вы можаце ўявіць сабе актора з яўрэйскай знешнасцю ў антычнай або сучаснай п’есе?
То ж бо то.
Выгляд, так. А яшчэ мова. Яўрэі гавораць моваю той нацыі, сярод якой жывуць, але гавораць як іншаземцы. Нават іхная ўласная мова захавалася хіба як мёртвая. Навучыўшыся ўсім еўрапейскім мовам, яўрэі не валодаюць імі прыродна, заблытаная балбатня або халоднае абыякавае гугненне — вось і ўсё, што мы ад іх чуем. Яны папросту не могуць выказвацца з сапраўднай, жывой жарсцю — і таму не здольныя да мастацтва, а перадусім — да музыкі (а ёй вывучыцца лягчэй за ўсё).
Якім жа чынам, па якім такім праве яны занялі ў ёй паноўныя месцы? — задаецца пытаннем Рыхард Вагнэр.
Яўрэя, які лезе ў мастацтва, цікавіць толькі форма; яму не зразумець душэўных парыванняў; ён не можа зрабіцца выразнікам цэлай супольнасці, бо яўрэі — адзінокія ў свеце; яўрэі здольныя толькі на тое, каб капіяваць ужо існыя ўзоры. Адукацыя высунула яўрэяў на паверхню грамадскага жыцця, канстатуе з сумнай мінаю Вагнэр, але адзіная музыка, якую яны здольныя ўспрымаць, — гэта спеў у сінагозе. У яўрэйскім жаргоне ўсё пераблытана і няма ніякай выразнасці, у яўрэйскай музыцы — тое самае.
Бываюць, вядома, выключэнні, неахвотна прызнаецца Вагнэр. Скажам, Мендэльсон-Бартольдзі, гэты мілы жыдок, меў і талент, і пачуццё гонару, і адукацыю; так, ён стварыў сёе-тое вартае ўвагі — але нават ён, як ні стараўся, не змог напісаць музыку, якая б нас, немцаў, па-сапраўднаму захапіла. Мендэльсон усяляк імкнуўся, каб нікчэмныя музычныя ідэі зрабіліся прыгожа выказанымі, — і гэтым толькі паспрыяў распусце ў густах. То бок таму самаму праславутаму яўрэйству. Ад якога мы, шчырыя слухачы, усе так пакутуем.