Выбрать главу

Успомні, нарэшце, пра твой адыход у тваё собскае жыльлё і, галоўнае, не раскідайся, ня мітусіся, але будзь вольным і глядзі на рэчы, як мужчына, грамадзянін, сьмяротны! Сярод праўдаў, якія заўсёды павінны быць пад рукою, заўваж асабліва дзьве. Па-першае: рэчы, якія не датыкаюцца душы, але знаходзяцца ў стане супачынку вонкі яе; але нашыя ўнутраныя ўсхваляваньні выток свой знаходзяць толькі ў думцы перакананьня. Па-другое: усё тое, што ты назіраеш, падлягае зьіначаньню і хутка зьнікае. Думай толькі і пра тое, колькі зьіначаньняў ты быў сьветкам. Сусьвет — гэта зьіначаньне, жыцьцё — перакананьне.

4. Калі духовы пачатак у нас агульны, дык агульным будзе і розум, дзякуючы якому мы зьяўляемся істотамі разумнымі. Калі гэтак, дык і розум, які загадвае што рабіць і што не рабіць, гэтаксама будзе агульным; калі так, дык і права агульным ёсьць, і калі так, дык мы грамадзяне. Значыць, мы маем дачыненьне зь якім-небудзь грамадзкім ладам; і сьвет падобны да Места. Бо хто-б мог паказаць на які-небудзь другі агульны лад, да якога меў-бы дачыненьне ўвесь род людзкі? Адсюль вось, з гэтага Места і духовы пачатак у нас, і разуменьне, і правы. Адкуль-жа інакш? Бо, як усё тое ўва мне, што мае свомасьць зямлі, ёсьць частка якой-небудзь зямлі, мокрае — частка іншага элямэнту, жыцьцёдайнае, цёплае і падобнае да агня — бяруць пачатак кажнае са свае крыніцы (бо ніякая рэч ня ўзьнікае зь нічога, як і не ператвараецца ў нішто), дакладна гэтак-жа і дух скуль-небудзь усё-ж паходзіць.

5. Сьмерць гэтаксама як і нараджэньне, зьяўляецца тайніцаю натуры; у адным, сучлененьне і разлажэньне тых самых элямэнтаў. Наагул, у іх няма нічога, што магло-б быць для каго-небудзь сорамным, бо нямашака тут нічога неадпаведнага для жывое істоты, або разумнасьць ягонае будовы.

6. Людзям гэтакага складу свома паступаць такім спосабам — гэта неабходнасьць. Не жадаць гэтагаўсё роўна, што не жадаць, каб хвігавае дрэва мела сок. Наагул, памятай, што пасьля вельмі нязначнага працягу часу вы абодва, і ты, і твой супраціўнік, памраце; і хутка пасьля гэтага не астанецца і ўспаміну пра вашыя імёны.

7. Ухілі набок упэўненасьці, а пазбавішся і скаргі, што "мне чыніцца крыўда". Ухілі набок скаргу: "мне чыніцца крыўда" і крыўда прападзе.

8. Тое, што ня робіць чалавека горшым, чымся ён ёсьць, гэтаксма ня робіць горшым і ягонае жыцьцё і ня шкодзіць яму ані звонку, ані знутры.

9. Натура таго, што зьяўляецца сусьветна карысным, была змушанаю ўчыніць яго гэткім.

10. Усё, што адбываецца, адбываецца ў сузгоднасьці са справядлівасьцю: калі будзеш сачыць уважна, дык пераканаешся ў гэтым. Усё адбываецца, кажу я, ня толькі ў сузгоднасьці з дакладным парадкам, але і ў сузгоднасьці са справядлівасьцю, быццам нехта разьмеркаваў усё адпаведна да годнасьці. Працягвай пачатае табою назіраньне і, што-б ты ні рабіў, рабі з тым замерам, каб стацца добрым у сапраўдным значэньні гэтага слова. Захоўвай гэтую думку ўва ўсіх тваіх пачынаньнях.

11. Не праймайся ні той упэўненасьцю, якое трымаецца крыўдзіцель, ані тым, што ён імкнецца навязаць табе, але ўсё разглядай, як рэч маецца ў запраўднасьці.

12. Заўсёды трэба быць гатовым да падвойнага. Па-першае, рабіць толькі тое, што наказвае розум, пануючае і правадаўчае ў табе часткі на карысьць людзей. Па-другое, зьмяніць сваю думку, калі хто-небудзь паправіць цябе і пераканае ў чым-небудзь. Але зьмяняць сваю думку належыць толькі, узгадняючы з чым-небудзь такім пераканаўчым, як справядлівае, агульнакарыснае і гэтак далей, але ні ў якім выпадку таму, што такое зьіначаньне здаецца прыемным, ці прыракае славу.