— I доўга ты мяне праводзіць будзеш? Га, Сымоне?
— Ідзі, ідзі,—агрызнуўся паліцыянт.
— Вярнуўся б сабе дадому, заўтра ж вялікдзень, разгавеўся б, як людзі, i я, можа б, свянцовага яечка з'еў. А пасля свята i забраў бы, калі табе, хрэснічак, так няймецца.
— Мільч, стары галган,— агрызнуўся Сымон.—
Бач ты яго, у радню набіваецца.— I ён перадражніў:— «Хрэснічак»!
— А то не? Забыўся хіба, як з пелькі цябе высмыкнуў? От i дасюль зямлю з маёй ласкі гнюсіш. Каб ведаў, што з цябе выйдзе, кіем папіхнуў бы i патрымаць не паленаваўся.
Сымон узбеляніўся, нібы яго шылам парнулі.
— Ах ты, бальшавіцкая морда! — завішчаў ён i так стукнуў Раману ў спіну, што той ледзь не паляцеў потырч, але ўхапіўся за маладзенькую рабінку, утрымаўся, крутнуўся назад i рынуўся на Сымона. Хацеў выбіць у таго рэвальвер. Але, мабыць, ужо не было ў Рамана ранейшага спрыту. Гавароўскі трохі адбегся, затупаў на месцы, ускінуў рэвальвер. Стары адскочыў убок i толькі паспеў крыкнуць «пачакай!», як Сымон націснуў курок. Пырхнулі з галінак дразды, узвіўся i прарэзліва закігікаў сіваграк. Пa лесе пакацілася глухое рэха.
Раман спатыкнуўся каля абымшэлай трухлявай калоды i павольна асеў на зямлю. Гавароўскі стаяў з паднятым рэвальверам. Яму здалося, што стары хітруе.
— Паднімайся, чуеш? — Сымон асцярожна пачаў падкрадацца да калоды, каля якое ніцма ляжаў Салавей. Спыніўся за два крокі. Зрэзаная пісягамі маршчын шыя збялела, як папера; пажоўкла i звяла адкінутая назад рука. На кволай траўцы Сымон убачыў кроў.
Ён расшпіліў фрэнч, павярнуўся i ледзь не бягом падаўся назад. Адышоўшыся, яшчэ раз азірнуўся.
Якраз у гэтую ноч, калі ў кожнай царкве правілі ўсяночную, рудабельекія партызаны перапраўляліся праз Бярэзіну ў родныя лясы. Толькі што сышоў лёд. Гула вялікая імклівая вада, ад ракі цягнула холадам, а цемра была, што хоць вока выпары. Такая ноч якраз i трэба была партызанам.
A белапалякі радаваліся, што з каляд не чутно на Рудабельшчыне партызанаў: часці адвялі пад Бабруйск, а тут пакінулі толькі гміну, некалькі паліцэйскіх пастарункаў i палявую жандармерыю. Хадзілі пераможцамі i гаспадарамі аж да самага вялікадня. Ім i не снілася, што якраз на ўсяночную атрады Максіма Ляўкова, Андрэя Пуцяты i Ігната Жынко вярталіся ў дрымучую пушчу i асталёўваліся ў лясных буданах.
Ляўкоў паглядзеў, як па-гаспадарску завіхаюцца з сякерамі хлопцы, i абурыўся:
— Ці не зімаваць тут збіраецеся? Кіньце дурную работу! Ночы дзве паначуем, агледзімся, ударым па воласці, выкурым палякаў i — дадому.
— I то праўда,— згаджаліся хлопцы i апраўдваліся,— калі ж бо рукі без работы свярбяць.
Каля маленькага будана ў чыгунным казане Параска варыла пшонны крупнік. На неабструганым кіёчку, прыбітым да будана, вісеў крыху палінялы рэўкомаўскі сцяг. Кабета перахапіла вясёлы позірк камандзіра.
— Перасушваю, а папрасую ўжо дома. Хутка ж над воласцю павесім.
— Хутка, Параска. I цяпер назаўсёды. Не сённязаўтра Чырвоная Армія ўдарыць па ўсім фронце, а тут мы паможам. Так што хутка i дзетак сустрэнеш.
— Дай жа, божа. Падраслі, мабыць, за зіму. Ці пазнаюць хоць?
— Дзе ж яны цяпер?
— У маці на футары кідаюцца. Картопля е, дык што ім адходзіць? А сэрца ўсё ж ные. Толькі б здаровенькія былі.
Параска нудзілася па дзецях, па сваёй хаце i думала, думала пра Аляксандра Салаўя. Гэта ён перавяркуў усё яе жыццё. Здаецца, паклікаў бы, у агонь кінулася б за ім.
Яна ціха ўздыхала i часам малілася за яго.
На другі дзень вялікадня партызанскія разведчыкі дазналіся, што нехта застрэліў старога Рамана i ён дагэтуль ляжыць пры дарозе. Ноччу атрад Андрэя Пуцяты акружыў Хвойшо. Цішком знялі варту, i за якой паўгадзіны ад жандармерыі i пастарунка нічога не асталося. Ляўкоў у тую ж ноч захапіў Рудабельскую воласць, a Ігнат Жынко са сваім атрадам выбіў узвод легіянераў з маёнтка.
У сярэдзіне мая 1920 года ў воласці ўжо не асталося ніводнага акупанта. Партызаны перайшлі Пціч, баі грымелі паміж Зацішшам i Ражанавам, а праз Парэчча на дапамогу партызанам ішла Чырвоная Армія. Яна пачала наступаць па ўсім фронце. Скаланулася, захісталася, зрушылася, як веснавая крыга, узброенае, апранутае i адкормленае Антантаю войска. Яно пакідала беларускія мястэчкі i вёскі, гарады i гарадкі. Легіянеры ўскоквалі ў хаты, хапалі ўсё, што можа спатрэбіцца ў дарозе,— слоікі з мёдам, свежыя i взнджаныя шынкі, сала, масла, яйкі. Адыходзячы, палілі за сабою масты. Яны баяліся лясных дарог: бярэзнікі i хвойнікі стралялі па акупантах,— партызаны адбівалі абозы з нарабаваным дабром.
Конніца i двухколкі ляделі напрасткі па густым закаласелым жыце: так было смялей. Цягнуліся чорныя дарогі ў зялёным палявым моры — утаптаныя ў зямлю сцябліны сіліліся i не маглі ўстаць, ix зноў i зноў дратавалі капыты ўланскіх коней, цяжкія колы абозаў i пехацінскія боты.