— Мы яго сюды i блізка не пусцім. У яго жалеза, a ў нас галовы ёсць на плячах. От i пабачым, хто каго абхітруе.
— А дзе ж Салавей? — спытаў нехта з байцоў.
— Можа, нас падтыкнуў, а сам схаваўся? — пачуўся ў змроку цеснай хаты нечы голас.
— Што ты там, смаркач, плявузгаеш? Лепш прызнайся, пачом дрыжыкі прадаеш,— заступіўся за таварыша Нічыпар Званковіч.— Ён, брат, на фронце не тое бачыў. Ягорыі абы-каму не даюць. A ў яго аж два, i медалёў цэлая жменя.
— Таварышы, Салавей тут. Усім сам камандаваць будзе,— супакоіў Драпеза. Мужчыны загулі i засыкалі на хлопца, што сапраўды спужаўся нябачнага браніраванага страшыдлу.
А Салавей, Пракоп Мілаковіч i Ляўкоў сядзелі ў Пракопавай хаце. На камінку, то затухаючы, то разгараючыся, трашчалі смалякі. З-за коміна час ад часу вытыркаліся дзве беленькія галоўкі i хаваліся зноў. Пракопава жонка на ўслончыісу каля прыпечка лузгала ў вялікае рэшата сухія струкі фасолі i так была занята сваёй работай, што здавалася, не бачыць i не чуе мужчын. А яны гаварылі ціха. Пракоп паглядаў у акно, відаць, некага чакаў.
— Ідуць,— узрадаваўся ён.
У сенцах мякка затупалі,— відаць, абутыя ў лапці ці ў валёнкі,—i ў хату ўвайшлі двое маладых хлопцаў. Адзін у доўгай суконнай свіце, падпяразанай чырвоным паяском з кутасамі, другі — у кароткім кажушку i аблезлай заечай шапцы.
Пракопіха адразу пазнала Сымона Вежаўца i Амяльяна Саковіча. Яны кожную зіму валілі лес ці пілавалі на станцыі дровы. Зямлі было мала, сем'і вялікія, от i хадзілі ў заработкі.
Яны паздароўкаліся i сталі ў парозе. Салавей выйшаў ім насустрач, пасадзіў побач на лаўку i запытаў, ці добрыя ў ix пілы.
— Точым, бо кормімся з ix,— адказаў Сымон i падумаў, ці не новы падрадчык прыехаў на работу наймаць.
— Та-ак, кажаце, пілы добрыя, i самі, бачу, не зломкі.
— А так што любую дзеравіну звалім, куды захочам,— набіваў сабе цану Амяльян.
— От i памажыце нам зваліць адну дзеравіну. Лепя нерам i завецца.
Хлопцы адразу не зразумелі, што ад ix хоча гэты чалавек у вайсковай гімнасцёрцы.
— Я — старшыня Рудабельскага валрэўкома. Нашага ваеннага камісара Пракопа Малаковіча вы ведаеце. Мы не павінны пусціць у нашу воласць легіянераў.— I, памаўчаўшы, запытаў: —Ці, можа, няхай прыходзяць?
— А на чорта яны нам здаліся? — адказаў Амяльян.— Толькі як ты ix не пуеціш, калі рукі голыя.
— Рукі ў нас не голыя. Бярыце пілы, i пойдзем ca мною,— устаючы, сказаў Салавей. У след за ім падняліся i хлопцы.
— Вы толькі скажыце, таварыш прысядацель, што рабіць, а мы гатовы,— азваўся Вежавец.
— Прыйдзем на месца, усё раскажу.
Аляксандр апрануў шынель i выйшаў з хаты. Следам за ім падаліся Сымон з Амяльянам...
Маладзік хаваўся за густымі аблокамі i ніяк не мог прабіцца праз ix. Ноч была шаравата-сіняя. Снег іскрыўся на сумётах. Абапал расслізганай палазамі дарогі сінелі прыцярушаныя інеем прысады. Людзі пад высокім небам сярод прастораў белых палёў здаваліся маленькімі i мітуслівымі. Вакол было ціха-ціха. Але недзе за аб'інелымі лясамі, за марознай емугою ночы напэўна ўжо лязгалі колы браніраванай пачвары, у цёмных вагонах сядзелі салдаты ў канфедэратках i шынялях з ангельскага сукна. Куды i чаго ix гнала? Яны ніколі не бачылі тых людзей, якія жывуць на гэтай зямлі, якія прагнуць свабоды, хочуць быць гаспадарамі свайго лесу. За што ў ix павінны страляць салдаты?
Не, яны i сёння сюды не прыйдуць, не павінны прыйсці. Аляксандр сцёбае ляйчынаю сівага коніка, рыпяць палазы, з-пад капытоў вырываецца снежная крошка.
Спыніліся ў лагчыне каля маладога хвойніку. Лейцы прывязалі за сук, падкінулі каню абярэмак сена, a самі палезлі на круты насып. Рэйкі цьмяна пабліскваюць, відаць, пачынаюць іржавець, бо цягнікі ходзяць рэдка. Ды i дзіўна, як яны яшчэ ходзяць наогул! Гаспадара чыгункі пакуль што няма. Толькі часам мяшэчнікі вязуць свае клуначкі солі i васьмушкі махоркі, каб абмяняць на бульбу i крупы. Ды вось ачмурэлы генерал гоніць сваіх «жалнежаў» на непакорлівых рудабельскіх мужыкоў.
А яны сапраўды непакорлівыя, ласкавыя ў любові i бязлітасныя ў нянавісці. Бо ўпершыню мужык адчуў, што ён чалавек, што ён сам можа выбраць сабе дарогу. Ён прагаласаваў за «мір народам», за «зямлю сялянам», за ўладу людзей, чые рукі ў мазалях, чые спіны спаласаваны бізунамі i густа пасолены потам. «Чаго вам хочацца, Панове? Чаго? Не чапайце нас, не гнявіце! Бо самы добры чалавек, калі ён у гневе,— бывае страшны. A ў душы мы мяккія i чулыя: перапёлчына гняздо ўбачым у траве i абкошваем яго. Але любы з нас раздзярэ пашчу кручанаму воўку i не пашкадуе таго, хто першы падняў меч. Куды вы лезеце, паны? Броні такой, як у нас, яшчэ свет не бачыў. А вы цягнік пасылаеце! Куды ён дойдзе? Ці падумалі вы?» — разважаў Салавей. A калі спыніліся, запытаў: