– Добрая вада! Ён.
На сярэдзіне была водмель, пра якую казалі, што гэта ўваход у азёрную вёску. Навокал – глыбока, а на ёй – можна стаяць. Спынілася там, пачакала, пакуль дагоніць.
– Тут во мне вады па шыю, а вунь там, насупраць старой асіны, вір. То вы асцярожна. Пасля вайны чатырох зацягнула. Але тое прыхадні былі, свае туды не соваюцца. А вы да нас надоўга?
– Гэта як зацягне.
Да берага плылі поруч.
З вады ён выйшаў першы, абцёрся ручніком, нацягнуў нагавіцы і адвярнуўся, чакаючы, пакуль апранецца Марыля.
І прапанаваў правесці да вёскі.
Ля першага калодзежа яна амаль наважылася спытаць, дзе яго пасялілі, але не паспела: ён развітаўся і накіраваўся да хаты старой Багданаўны, што каля клуба.
Перад тым, як ісці ў калгас, Марыля занесла Тоні кашы. І старая, зазірнуўшы ёй у вочы і быццам бы нешта там убачыўшы, папярэдзіла:
– Сёння Ілля – вялікае свята. Значыць яно, што лета скончылася. Пасля Іллі вада ў рэках стыне, купацца нельга. Досыць плаваць, Марылечка.
Скончылася грэчка. Няма больш макаронаў, калісьці быў рыс, ды і яго няма. Ёсць аўсянка, але тое для раніцы. Няма сыру, тварагу няма, нават хлеба няма. Усё скончылася, але хутка пачнецца, бо хутка ў абедзвюх зарплата.
У розныя часы розныя стравы, а вось адсутнасць ежы смакуе аднолькава.
– Будзеш бульбу?
Фатэлі перанеслі ў кухню, і зараз у іх можна залезці з нагамі і глядзець на газ пад рондалем і слухаць, як шыпіць вада.
– А я ўсё чытаю, чытаю, як там жылі ў сорак дзявятым, – Наста гартала старыя газеты.
Бульба варылася дзесяць хвілін, і заставалася яшчэ дзесяць да таго, як будзе гатовая. Тэрмін кожная з іх магла вызначыць і без гадзінніка: ці то дзякуючы досведу, назапашанаму ў генетычнай памяці, ці таму, што ў іх унутры «часікі цікаюць».
– Пакуль чакаем, паслухай і ты пра сівую мінуўшчыну, – і Наста зачытала, імітуючы інтанацыю тэлевізійнай дыктаркі:
«– З першых дзён пасля вызвалення мы ўзяліся наводзіць парадак на палях, пачалі аднаўляць правільныя севазвароты. У калгасе не было грамадскіх будынкаў, не было грамадскай жывёлы. Большасць калгаснікаў не мелі ў сваім карыстанні ні кароў, ні свіней, ні птушкі.
Цяжкасці былі вялікія. Але пад кіраўніцтвам партыі і з дапамогай дзяржавы пераадолены. Ужо ў 1946 годзе мы поўнасцю асвоілі даваенную пасяўную плошчу, увялі правільны палявы севазварот і стварылі базу для развіцця іншых галін калгаснай гаспадаркі».
– Усё адное і тое ж, – Наста выцягнула наступную газету з сярэдзіны стоса, бы карту з калоды. Нібыта гадала на лёс.
Грымела і скакала ў рондалі бульба. Чакаць заставалася яшчэ сем хвілін.
«Уважліва і ўсебакова абмяркоўвалі калгаснікі справаздачу сваіх экскурсантаў у перадавы калгас “Перамога”. “Мы былі ў іх на грамадскім дварэ перад выхадам людзей на працу. Ну, ведаеце, калі-б у нас так выходзілі на працу, то мы даўно-б расквіталіся з сенакашэннем. У іх-жа, як сонца ўзышло, адзін перад другім на працу спяшаюцца”.
Голас калгасніцы Марыі Журык: “А ў нас чакаюць, пакуль не прыйдзе брыгадзір і не пастукае ў акно. Таму ў нас і працадзень нізкі”».
– Чуеш, голас калгасніцы Марыі Журык. Яе няма, а голас застаўся.
Пяць хвілін.
«У заходніх абласцях праведзена велізарная работа па ліквідацыі непісьменнасці і малапісьменнасці сярод жанчын».
Чатыры.
«Калгасніца Фядора Шруб. Па яе прыкладу ўсе 42 жняі пачалі выконваць дзённыя заданні на 200–250 працэнтаў».
Тры.
«Агітатар звеннявая Алена Палынь. Яна не абмежавалася ўстаноўленым ёю рэкордам, а забяспечыла перавыкананне норм усімі членамі яе звяна».
– Што гэта ты чытаеш? Жаночая проза?
– Дакладна не паэзія.
«Многія сельскагаспадарчыя работы, якія звычайна павінны рабіць мужчыны, выконваюцца жанчынамі. Калгасныя дзяўчаты, напрыклад, косяць сенажаці. Ды і як косяць! Камсамолка Вера Краўчанка паспаборнічае з усякім мужчынам».
– Гатова!
Бульба зварылася. Ліза працяла самую вялікую нажом: прайшоў лёгка, бы праваліўся ў шчыліну. І зліла ваду.
Размеркавала бульбіны – па чатыры кожнай. І некалькі хвілін пачакаць, пакуль пара над талеркамі ападзе.
– Яшчэ я паміж газетамі знайшла нейкі чарнавік, – Наста адкалупнула кавалак, кінула ў рот і – прадказальна апякла язык, захукала, каб астудзіць. – Пахыхай.
Ліза ўзяла жоўтую паперку: дробныя шэрыя, алоўкавыя, словы, унізе – іншым, чырвоным, почыркам: «У друк не пойдзе». І пачала чытаць, заядаючы бульбай:
«У маленькай хаце сабраліся тыя, хто скончыў вялікую працу: убраныя калгасныя палеткі, хлеб перададзены дзяржаве. Можна было-б і адпачыць, але не прывыклі да гэтага калгасніцы: