Пазьней я зразумеў, чаму ў мяне нічога не выходзіла — я рабіў дзіцячую памылку, ня вартую сур’ёзнага лінгваканструктара: я хацеў, каб мовы, якія я прыдумляў, былі як жывыя. Падобныя да ўжо існых. Гаворкі, якія ствараюць ілюзію жыцьця. Мовы, якімі быццам бы карысталіся мільёны людзей, сотні пакаленьняў, мовы сівыя і дрымучыя, з прыхаванай недзе ў нутры перадгісторыяй. Канструюючы, я нібыта рабіў гукавы фон для сэрыялу, аздабляў штучнай мовай дадзены мне паводле кантракту штучны сусьвет. Я ня быў вольны. Я хацеў, каб усё было як у людзей — маючы пад рукой толькі няўмела выразаныя мной папяровыя фігуркі. Мне і ў галаву не прыходзіла, што я і мае прыяцелі таксама былі героямі, вартымі мовы, што мы і былі гатовай перадгісторыяй, цалкам прыдатнай для нараджэньня чагосьці новага.
Стварыць мову — цяжкая праца. У тыя часы і крыху пазьней, калі ў маім жыцьці яшчэ не надышоў доўгі пэрыяд Паразы, я некалькі разоў спрабаваў стварыць нешта вартае і ўвесь час сутыкаўся з адной праблемай, якой так і ня здолеў даць рады. Чым больш мая мова нагадвала жывую, тым больш умоўнасьцяў, адпаведнасьцяў і правілаў яна патрабавала. Я нецярпліва і неахайна распрацоўваў лексыку і граматыку, спадзеючыся намацаць нарэшце ратавальнае дно — але мова ненасытная, яна патрабуе яшчэ і яшчэ, і ты пагружаешся і цягнешся ў спадзеве адчуць цуд — а да дна яшчэ жахліва далёка. І ты проста тонеш. Захлынаешся ў бясконцасьці мовы, у яе абяцаньнях. Цяпер я ведаю, што каб прыдумаць мову, трэба спачатку самому вызначыць яе дно. І адштурхнуцца ад яго, і забыць, дзе яно, на якой глыбіні. Даць мове самой перамяшчаць сваё дно то бліжэй, то далей ад таго, хто ў яе пагрузіўся.
Сапраўдны лінгваканструктар ня робіць мовы “як жывыя”. Ён стварае жывыя мовы.
Бальбута атрымалася такой жывой, што нехта ад яе нават памёр.
3.
Кожная сканструяваная мова мусіць адпавядаць пяці важным патрабаваньням.
Па-першае, яна мусіць быць лёгкай для вывучэньня. Ня мець выключэньняў і іншых нелягічных складанасьцяў, якія нічога не дадаюць да яе прыгажосьці, а толькі загрувашчваюць новую, створаную намі прастору. Прастора нованароджанай мовы — пакой зь белымі сьценамі, падлогай са сьветлага дрэва, шмат сонца і вокны да столі. Паветра і сьвятло. Нічога лішняга.
Па-другое, яна мусіць быць мілагучнай. Менавіта немілагучнасьць загубіла некалі валяпюк. Музыка трымае мову ў сьвеце, злучае яе клеткі, не дае вярнуцца ў хаос. І тут патрэбныя кампрамісы. Дзевяць зь дзесяці эўрапейцаў маюць у якасьці ідэалу мілагучнасьці і музычнасьці раманскую спадчыну. Як бы ты ні ставіўся да гэтых пашлякоў, у нечым яны маюць рацыю. Поўнагалосьсе і націскі, чысьціня галосных, рыкі зычных — усё гэта можа адпрэчыць толькі дурань. Хоць для мяне ідэалам у гэтым сэнсе заўжды была літоўская... Пявучая і старажытная мова суседзяў — яе гукі нават фізычна прыемна вымаўляць. Пэўне, на бальбуце гэтая мая любоў неяк адбілася.
Па-трэцяе, мова мусіць быць паэтычнай. З аднаго боку, мець паэзію ў самой сабе, з другога, мець здольнасьць самой ствараць паэзію, мець патэнцыял вобразнасьці, сілу казаць пра невымоўнае. Мова ня мова, калі яна ня мае таямніц. Якой бы яна ні была багатай і складанай, мова мёртвая, калі яна адкрытая толькі для абмежаванай колькасьці інтэрпрэтацый. Калі на яе немагчыма перакладаць і зь яе цяжка перакладацца.
Па-чацьвертае, яна мусіць мець пэўную філязофію. Зьмяняць асобу таго, хто ёй валодае, ставіць пытаньні, зьвязваць са сьветам, уплываць на мысьленьне.
Па-пятае, яна мусіць даваць свабоду. Кожны, хто захоча ёй авалодаць, мусіць мець права рабіць зь ёй што захоча, зьмяняць і прыстасоўваць да сваіх патрэбаў. Мова немагчымая бяз гнуткасьці, яна — зьмяя, якая адолее сваім грымучым целам любую сьцяну, любую адтуліну, любы рэльеф, зьмяя, для якой няма перашкодаў ні пад зямлёй, ні на зямлі, ні ў небе.