Выбрать главу

— Хлопцы, гэта я, Сакс.

І праўда, голас падобны на Саксаў. Я спыніўся. А Васіль:

— Не вер яму. Усе рыжыя хітрыя. Умее падрабляць галасы. За мною!

— Стойце, — гукнуў Піліп Макаравіч. — Хіба не здагадваецеся? Загрыміраваўся Сакс.

— Чаму загрыміраваўся? — азірнуўся Васіль. І Сакс (сапраўды, гэта быў Сакс) сказаў:

— Каб у горадзе мяне не пазналі. Піліп Макаравіч не вытрываў, засмяяўся:

— Ой, хлопцы! Ледзь Сакса не звязалі. Бі свой свайго, каб чужы баяўся.

— Мы… Мы хацелі звязаць не Сакса, а Карпа, — стаў апраўдвацца Васіль. — Мы…

— Добра, Васіль. Я цябе цудоўна зразумеў,— не даў апраўдацца Піліп Макаравіч. — Трэба ў дарогу збірацца. Годзе казань казаць.

ЧАСТКА ТРЭЦЯЯ

Курт, Красаўка і… нечаканасці

Горад валадара

Нарэшце мы ўбачылі, які ён, горад валадара Карпа. Дамы ўсе, як адзін, карычневыя, пяціпавярховыя. Уяўляеце сотні карычневых пяціпавярховых дамоў? Гліняныя, цвёрдыя, што асфальт, карычневыя вуліцы. То там, то сям па вуліцах сноўдаліся людзі, нібы сонныя мухі.

— Мне здаецца, што тут усе людзі падобныя, — выказаў Васіль тое, пра што думаў і я. — Чаму так?

— Чаму? — перапытаў Піліп Макаравіч.

— Чаму? — паўтарыў Васіль.

— Стандартызацыя горада робіць і людзей стандартнымі.

Я не зусім зразумеў Піліпа Макаравіча. Стандартызацыя, стандарт, стандартны… Стандартны — гэта значыць аднолькавы. Так, дамы тут аднолькавыя, вуліцы аднолькавыя. Але чаму людзі аднолькавыя, стандартныя? Хіба магчыма такое? Вунь цягнецца хлапчук, а там дзед з барадою. Дзед і хлапчук… Яны ж павінны не толькі ўзростам адрознівацца. У нашай вёсцы, напрыклад, старыя ўвесь дзень каля хаты тупаюць, штосьці робяць. Калі свята прыходзіць, на лаўцы сядзяць. Зноў жа стараюцца, каб непадалёку ад сваёй хаты. А мяне ці Васіля хіба пакінеш каля хаты? Нам хочацца на рэчку, у лес.

— Піліп Макаравіч, — кажу, — я не зусім зразумеў вас. Растлумачце.

— Растлумачыць? Паспрабую. Калі людзі дзень і ноч бачаць падобныя будынкі, падобныя вуліцы, падобныя кватэры, то і іх думкі становяцца падобнымі. Стандартнасць прыгнятае чалавека, як бы загадвае яму: «Не выдзяляйся. Будзь як усе». Заўважылі, як яны ступаюць? Асцярожна, нячутна. А апрануты? Амаль аднолькава. У шэрае. Каб не выдзяляцца. Была б прырода — такога не было б.

— Чаму? — пытаецца Васіль.

— Калі чалавеку надакучае аднастайнае жыццё, ён ідзе ў лес, на бераг рачулкі. Яму хочацца не толькі адпачыць, але і праверыць сябе: свае сілы, свой спрыт, сваю волю, сваё ўменне. Людзі па-рознаму сябе правяраюць. Некаторыя з вудачкай, некаторыя з кашом у руках, калі грыбы збіраюць. Так, так, не здзіўляйцеся. Чалавек як бы пытаецца ў самога сябе: «А я на што здатны?» Не выходзіць нешта — зноў на прыроду спяшаецца. Найбольш адчайныя штурмуюць горы, пераплываюць акіяны, імкнуцца да Паўночнага полюса. Прырода непрыметна будзіць тыя сілы, якія дрэмлюць у кожнага, як бы кліча: скажы сваё «я». Яна прымушае нас самаўдасканальвацца.

Значыць, прырода будзіць, абуджае. Значыць, у кожнага з нас дрэмле невядомая нам сіла. А ў гэтых, што на планеце Сіз, ці ёсць невядомыя ім сілы? Вось каб разбудзіш»! Каб засмяяліся, каб загаманілі… Няўжо ім так цяжка слова вымавіць? Няўжо ў іх вусны на замку? Ды яны хутка перасварацца адзін з адным, перагрызуцца. Хто ў госці будзе хадзіць? Хто будзе песні спяваць? А вершы… Ці складае тут хто-небудзь вершы?

— У вас складаюць вершы? — пытаюся ў Сакса.

— Некалі складалі.

— Ты не здзіўляйся, — звярнуўся да мяне Піліп Макаравіч. — Хіба можна скласці верш, калі не чуеш, як салоўка спявае, як ручай звініць?

— Я здагадаўся, — прагаварыў Васіль. — Карп знарок загадвае, каб будавалі аднолькавыя дамы і вуліцы. Ен хоча, каб людзі былі падобнымі адзін на аднаго. Каб былі як сонныя.

— Такімі яму лягчэй кіраваць, — сказаў Піліп Макаравіч.

— А можна іх разбудзіць? Калі б салоўка заспяваў, то і людзі прачнуліся б?

— Можна, — азваўся Сакс. — Я, напрыклад, не такі, як усе.

Мне раптам захацелася штосьці такое зрабіць, каб парушыць гэтую закасцянелую цішыню. Што ж? Заспяваць «Касіў Ясь канюшыну…» ці «Дубочак зялёненькі»? Яны зразумеюць. Сакс казаў, што ў іх мова, як і ў нас. Але ж голас… Пра такіх, як я, кажуць: мядзведзь на вуха наступіў. А Васіль аднаго разу пасля ўрокаў спеваў заўважыў: «Антон, ты выеш, як галодны воўк на піліпаўку». Дык што ж зрабіць? А калі станцаваць? Усё-ткі ў танцавальным гуртку займаюся. Патанцую на злосць Карпу. Хай паглядзяць людзі, хай падзівяцца. Адвяду душу.

Я гучна стукнуў абцасамі і, крыкнуўшы «пан ці прапаў?», пусціўся ўпрысядкі. Паглядзелі б вы на маіх сяброў-спадарожнікаў. Васіль намерваўся штосьці сказаць, ды так і застыў з разяўленым ротам. Сакс застыў з узнятаю рукою, быццам узяўшы пад казырок. А Піліп Макаравіч? Ен усклікнуў:

— Ну й дае!

А я, не зважаючы, танцаваў. Радуйцеся, людзі! Смейцеся, весяліцеся. Назаўжды зганіце хмурынкі з твараў! У-смі-хай-це-ся!

Першым апамятаўся Піліп Макаравіч, падскочыў да мяне.

— Антон, даволі!

— Не! — усклікнуў я.

Піліп Макаравіч узяў мяне за плячо.

— Супакойся, хлопчык. На нас глядзяць.

Я апусціў галаву. Што і казаць, спароў глупства. Вунь прабеглі дзве жанчыны, спалохана азіраючыся. А там, далей, мужчына пабег. Можа стацца, што знойдзецца сярод іх хтосьці адзін, які пастараецца перад Карпам выслужыцца. Паведаміць, што нейкія танцоры ў горадзе з'явіліся.

— Хлопчык…

Хтосьці крануў мяне за плячо. Я азірнуўся. Нейкі дзядок з доўгаю, белаю што снег барадою. Як з неба зваліўся.

— Хлопчык, ты спрытна танцаваў. Малайчына. Кепікі строіць? Не. У вачах лагода. Не дзядок, а сапраўдны добры казачны чараўнік.

— Я яшчэ не гэтак умею, — вырвалася ў мяне. Піліп Макаравіч кашлянуў. Маўляў, маўчы. А Васіль непрыметна паказаў кулак.

— Калісьці і я танцаваў,— прамовіў дзядок.

— Танцавалі? — не верылася мне.

— Яшчэ як! Аж пыл курэў. Дзядок тупнуў нагою.

— Ой! — усклікнуў ён. — Што гэта я раблю?

— Не бойцеся. Хіба забараняецца танцаваць?

— ідзіце адгэтуль, — прашаптаў дзядок. — Хавайцеся. У нас б'юць і плакаць не даюць.

Павярнуўся і, накульгваючы, патэпаў. На сярэдзіне вуліцы прыпыніўся.

— Дзякуй табе, хлопчык. Я амаль забыўся, як танцуюць.

Ну, а ад сваіх сяброў, асабліва ад Васіля, падзякі не дачакаешся. Як толькі дзядок схаваўся за рогам дома, ён накінуўся на мяне:

— Артыст! Наш Антон артыст! Мы яму бульбяны медаль павесім.

— Сабе вазьмі,— агрызнуўся я.

— Мы Антона на «ўра» падкінем. Ен праславіў нас.

— Падкінь. Падкінь на «ўра». Чаго стаіш? — агрызнуўся я.

— Тры разы падкінем, а два разы зловім. Антон, трымай хвост трубою.

— Прытрымай язык, — папярэдзіў я Васіля.

— А ўсё-такі смелыя вы хлопцы, — прагаварыў Піліп Макаравіч. — На чужой планеце, як у сваёй хаце, сварацца.

— Так, выкінуў Антон штуку, — ніяк не мог супакоіцца Васіль.

— Так — не так, а ператакаваць не будзем, — сказаў Піліп Макаравіч. — Канешне, праслаўляцца нам тут не след. А Антон… Будзем цяпер лаяць яго? Не паварочваецца язык. Антон свой характар паказаў.

Рэдкая ўзнагарода

Я ніяк не мог прывыкнуць да гэтага горада. Дома не раз прасіў тату, каб узяў з сабою ў горад. У нашым горадзе можна і марожаным паласавацца, і ў ціры па розных мішэнях пастраляць, і на арэлях пакатацца. Людзі апранутыя, нібы на свята. Дый сам прыезд у горад быў для мяне сапраўдным святам. А тут…

Я паволі, як і ўсе ў гэтым маўкліва-сонным царстве, цягнуўся ззаду. «Няўжо ў людзей сэрца не баліць? — думалася. — Аб чым яны мараць? Чаго яны чакаюць?»

— Няўжо ў вашых людзей няма ніякай радасці? — пытаюся ў Сакса. — Чаго яны чакаюць? Павінна ж штосьці светлае хоць адзін раз у год быць.