Гэта былi пальцы голых ног, бачныя з боку падэшвы, выпуклыя падушачкi вялiкiх пальцаў крыху растапыраны. Пад змятай тканiнай распласталася мурынка.
Яна ляжала тварам унiз i, здавалася, спала. Паступова, дзюйм за дзюймам, я сцягваў грубую тканiну. Галава, уся ў сiнявата-чорных дробных завiтках, ляжала на выгiбе такой жа чорнай масiўнай рукi. На блiскучай скуры спiны выступалi пазванкi. Масiўнае цела было абсалютна нерухомае. Я яшчэ раз зiрнуў на яе падэшвы, мяне ўразiла дзiўная дэталь: яны не былi дэфармаваны, не сцерлiся i нават не загрубелi ад хадзьбы басанож - скура была такая самая, як на спiне i руках.
Каб пераканацца ў гэтым, я дакрануўся да мурынкi. Мне было цяжэй дакрануцца да яе, чым да трупа. I тут адбылося штосьцi неверагоднае: цела, якое ляжала на дваццацiградусным марозе, зашавялiлася. Мурынка падцягнула нагу, як робiць гэта сабака, якi спiць, калi яго ўзяць за лапу.
Тут яна замерзне, падумаў я. Зрэшты, яе цела было мяккае i не надта халоднае. Я адступiўся, апусцiў штору i выйшаў у калiдор. Мне здалося, што ў iм страшна горача. Трап вывеў мяне ў залу касмадрома. Усеўшыся на згорнуты ў рулон парашут, я абхапiў галаву рукамi. Я быў як пабiты. Не ведаў, што са мной адбываецца. Я быў прыгнечаны, думкi лавiнай кацiлiся ў прорву - страта прытомнасцi была б зараз неверагоднай ласкай.
Навошта iсцi да Снаўта або Сарторыуса? Я не ўяўляў, што хто-небудзь здолее скласцi ў адно цэлае ўсё, што я да гэтага перажыў, убачыў i адчуў. Адзiным ратункам было шаленства, уцёкi. Вiдаць, я з'ехаў з глузду, адразу ж пасля пасадкi. Акiян падзейнiчаў на мой мозг; у мяне з'яўляецца адна галюцынацыя за другой, а калi так, то не трэба трацiць высiлкi на марныя спробы адгадаць неiснуючыя загадкi, трэба шукаць дапамогi доктара, выклiкаць па радыё "Праметэй" або нейкi iншы карабель, падаць сiгнал SOS.
Раптам адчуванне маё змянiлася: думка аб тым, што я звар'яцеў, супакоiла мяне.
Зараз я добра зразумеў словы Снаўта - вядома, калi наогул iснаваў нейкi Снаўт i калi я з iм размаўляў, бо галюцынацыi маглi пачацца значна раней - хто ведае, мо я знаходжуся яшчэ на караблi "Праметэй" i ў мяне востры прыступ душэўнай хваробы, а ўсё, што я перажыў, было прадуктам майго ўзбуджанага мозга? Але калi я хворы, то магу паправiцца, а гэта дае мне спадзяванне на выратаванне, якога я не мог знайсцi ў блытаных кашмарах майго кароткага усяго некалькi гадзiн - салярыснага вопыту.
Трэба было правесцi перш за ўсё нейкi прадуманы, лагiчны эксперымент над самiм сабой - ехреrimеntum сruсis, - якi паказаў бы мне, цi сапраўды я з'ехаў з глузду i стаў ахвяраю трызнення, альбо мае перажываннi, нягледзячы на iх абсурднасць i неверагоднасць, цалкам рэальныя.
Я разважаў i разглядваў металiчную апору галоўных канструкцый касмадрома. Гэта была захаваная ў бляху i пафарбаваная ў бледна-зялёны колер стальная мачта, якая вытыркалася са сцяны; у некаторых месцах на вышынi каля метра фарба аблушчылася, вiдаць, садралi ракетныя цялежкi. Я дакрануўся да сталi, пагрэў яе далонню, пастукаў па абшыўцы. Хiба можа трызненне быць такiм рэальным? Можа, адказаў я сам сабе. У такiх рэчах я разбiраўся, бо гэта была мая спецыяльнасць.
А цi можна прыдумаць галоўнае выпрабаванне? Напачатку мне здавалася, што нельга, мой хворы мозг (калi ён сапраўды хворы) створыць любую iлюзiю, якую я ад яго запатрабую. Бо не толькi пад час хваробы, але i проста ў сне, здараецца, размаўляем з людзьмi, якiх няма, задаём iм пытаннi i чуем адказы; i хоць гэтыя людзi iснуюць толькi ў нашым уяўленнi як своеасаблiвыя, часова адасобленыя, псеўдасамастойныя часткi нашай псiхiкi, мы ўсё-ткi не ведаем, якiя словы яны прамовяць, пакуль (у сне) не загавораць з намi. А на самай справе гэтыя словы нарадзiлiся ў той, iзаляванай частцы нашай уласнай свядомасцi, гэта значыць мы павiнны былi б ведаць iх загадзя, у той момант, калi мы самi iх прыдумалi, каб укласцi ў вусны субяседнiка, якога саснiлi. Значыць, што б я нi запланаваў, што б нi здзейснiў, я магу лiчыць, што ўсё адбылося менавiта так, як адбываецца ў сне. Нi Снаўта, нi Сарторыуса на самай справе магло i не быць, таму задаваць iм пытаннi не мела сэнсу.
Я падумаў, што можна прыняць нейкi моцны сродак, напрыклад, пеётль або iншы прэпарат, якi выклiкае падман пачуццяў i яркага колеру вiдовiшчы. Перажытыя мной адчуваннi даказалi б, што прыняты прэпарат iснуе на самай справе, што ён - матэрыяльная частка навакольнай рэчаiснасцi. Але i гэта, працягваў я разважаць, не было б верагодным выпрабаваннем, бо я ведаю, як сродак павiнен дзейнiчаць (мне ж самому давядзецца яго выбiраць), а значыць, цалкам верагодна, што i прыём лякарства, i вынiкi будуць проста створаны маiм уяўленнем.
Здавалася, мне ўжо не выбрацца з зачараванага кола вар'яцтва - бо можна мыслiць толькi мозгам, нельга апынуцца па-за самiм сабой, каб праверыць, цi нармальныя тыя працэсы, што адбываюцца ў арганiзме, - i раптам я злавiў думку, простую i ўдалую.
Я ўсхапiўся i пабег на радыёстанцыю. Там нiкога не было. Мiмаходзь я зiрнуў на электрычны насценны гадзiннiк. Было каля чатырох гадзiн ночы ўмоўнага часу Станцыi, за сценамi пачынаўся чырвоны свiтанак. Я ўключыў дальнюю радыёсувязь i чакаў, пакуль яна наладзiцца. Адначасова яшчэ раз прадумаў ход эксперымента.
Пазыўных аўтаматычнай станцыi вакол салярыснага Сатэлоiда я не памятаў. Знайшоў iх на таблiчцы над галоўным пультам i паслаў выклiк азбукай Морзе, праз восем секунд атрымаў адказ. Сатэлоiд, а дакладней, яго электронны мозг, адгукнуўся рытмiчным сiгналам.
Я папрасiў звесткi пра нябесныя мерыдыяны, якiя Сатэлоiд перасякаў кожныя дваццаць секунд пад час кручэння вакол Салярыс, з дакладнасцю да пятага дзесяцiчнага знака.
Пасля я сеў i пачаў чакаць адказу. Ён прыйшоў праз дзесяць хвiлiн. Я адарваў папяровую стужку з вынiкам i схаваў яе ў шуфлядзе стала (я стараўся зрабiць так, каб нават вокам на яе не зiрнуць). Пасля прынёс з бiблiятэкi вялiкiя мапы неба, лагарыфмiчныя таблiцы, журнал сутачнага кручэння Сатэлоiда, некалькi даведнiкаў i пачаў вылiчваць тыя ж самыя звесткi. Амаль цэлую гадзiну я складаў ураўненнi; не памятаю, калi апошнi раз мне даводзiлася гэтулькi лiчыць - напэўна, яшчэ ў студэнцкiя гады на экзамене па практычнай астраномii.
Разлiкi я выканаў на вялiкiм калькулятары Станцыi. Я разважаў наступным чынам: па мапах неба я павiнен атрымаць лiчбы, якiя толькi часткова супадаюць са звесткамi Сатэлоiда. Часткова таму, што Сатэлоiд адчувае надта складаныя пертурбацыi пад уплывам гравiтацыйнага поля Салярыс, яе абодвух сонцаў, якiя круцяцца адно адносна другога, а таксама мясцовых змяненняў прыцягнення, якiя выклiкаюцца Акiянам. Калi ў мяне будзе дзве шарэнгi лiчбаў - перададзеных Сатэлоiдам i разлiчаных тэарэтычна па мапах неба, я зраблю ў сваiх лiчбах папраўкi; тады абедзве групы вынiкаў павiнны супадаць аж да чацвёртага дзесяцiчнага знака; i толькi ў пятым дзесяцiчным знаку магчымы разыходжаннi, выклiканыя дзейнасцю Акiяна, якая не паддаецца разлiкам.
Калi звесткi Сатэлоiда рэальна не iснуюць, а толькi народжаны маiм хворым уяўленнем, яны не супадуць з другiм радам лiчбаў. Мой мозг можа быць хворым, але ён нiколi не можа выканаць разлiкi, якiя зрабiў вялiкi калькулятар Станцыi, бо спатрэбiлася б шмат месяцаў. А з гэтага вынiкае, што - калi лiчбы супадуць - вялiкi калькулятар Станцыi iснуе рэальна i я карыстаўся iм наяве, а не ў трызненнi.
У мяне калацiлiся рукi, калi я даставаў з шуфляды тэлеграфную стужку i раскладваў яе на стале побач з такой жа, толькi крыху шырэйшай, стужкай калькулятара. Абодва рады лiчбаў супадалi, як я i меркаваў, да чацвёртага знака ўключна. Разыходжаннi з'явiлiся толькi ў пятым.
Я схаваў усе паперы ў шуфляду. Калькулятар iснаваў незалежна ад мяне; значыць, iснавала i Станцыя, i ўсё, што на ёй адбывалася.
Я збiраўся зачынiць шуфляду, калi заўважыў у ёй цэлы стос лiсткоў, скрэмзаных нейкiмi лiчбамi. Я дастаў iх; з першага позiрку было бачна, што нехта праводзiў ужо эксперымент, падобны на мой. Толькi замест звестак пра зоркавую сферу ў Сатэлоiда папрасiлi замеры асветленасцi планеты Салярыс з саракасекунднымi iнтэрваламi.
Я не з'ехаў з глузду. Апошняя надзея патухла. Я выключыў перадатчык, выпiў рэшткi булёну ў тэрмасе i пайшоў спаць.
ХЭРЫ