— Добра, лейтэнант,— стрымана перапыніў Гарнагу Баталаў.— Цяпер вядзі далей, знаём з людзьмі.
Яны хадзілі па траншэях і акопах. Камбат правяраў, у якім стане зброя і амуніцыя, гутарыў з узводнымі, з байцамі. У час гэтых гутарак ён адчуваў: нешта хочацца ўспомніць. Але што? Адгадка, здавалася, вось-вось знойдзецца, ды не знаходзілася.
У траншэі з’явіўся сувязны штаба батальёна. Прыклаў руку да крыху ссунутай набакір выцвілай пілоткі, далажыў: капітан Садоўнікаў загадаў перадаць — камбата на семнадцать гадзін выклікае Пяты.
Выклікі ў штаб дывізіі Баталаў не лічыў нейкай асаблівай падзеяй. Аднак цяпер нешта насцярожыла яго. Нешта падказвала: наступіў, відаць, той рашаючы, самы адказны час. Гарнага, камандзір узвода і байцы, пачуўшы ад сувязнога пра выклік, прыціхлі, пазіралі на камбата пільна і напружана. Баталаў абвёў усіх спакойным позіркам. Каранасты, дужы, ён нагадваў добрага асілка.
— Што ж, таварышы чырвонаармейцы, затрымалі мы гітлераўцаў тут вось, на Дняпры, а цяпер дык ці не пара ўжо і даваць ім ад варот паварот,— сказаў да тых, што былі паблізу ад яго. Словы выгаворваў цвёрда, са знарочыстым прыціскам.
— Так точна, таварыш капітан, трэба ўжо гнаць гэтую погань з нашай зямлі,— адказаў прысадзісты сяржант.— Так турнуць, каб ажно ў іхнім фатэрляндзе завішчалі.
— Во-во, каб ажно там завішчалі Гітлер і ўся зграя яго. Галоўныя ж фашысцкія заправілы там сядзяць. Адтуль на смерць людзей накіроўваюць… Як ваша прозвішча?
— Сяржант Галаўчэня-Шакірзянаў, камандзір аддзялення…— адрапартаваў чырвонаармеец. Прамовіў і сцяў вусны. А па твары яго прайшлася ледзь улоўная дробная дрыготка. Баталаў адчуў, што сяржант нешта недагаворвае.
— Вы яшчэ што маеце сказаць, сяржант?
Галаўчэня-Шакірзянаў пазіраў на камбата дапытліва і пільна.
— Чаго маўчыце?
— Ад нечаканасці, таварыш капітан. Разгаворымся яшчэ.— Сяржант раптам павярнуўся да шчуплага курносага байца: — Дудка, можа, цытату? — Адразу падбадзёрыўся, нібы знайшоў якраз тое, што зараз ажывіць гаворку, растлумачыў: — Гэта кулямётчык. Другі нумар ручнога кулямёта радавы Дудка. Ён у нас, як гаворым пра што, цытатамі пацвярджае. Так Пушкін сказаў, так Горкі…
Дудка пачырванеў, збянтэжана выпрастаў па швах даўгапалыя загарэлыя рукі з чорнымі рыскамі пад ногцямі. Куточкі яго вуснаў горка пасунуліся ўніз.
— Не, я сам скажу, без цытаты,— ціха і павольна, быццам цераз сілу прагаварыў Галаўчэня-Шакірзянаў.— Нясцерпна балюча, таварыш капітан, крыўдна. I незразумела… Упэўнены былі… I ў песнях, і ў газетах, па радыё…— вострый вочы насцярожана паглядзелі на камбата, як злоўленыя на нядобрым.
У позірку Баталава спярша адбілася трывожнае здзіўленне і збянтэжанасць. Ды гэта толькі на момант. Ён схамянуўся, зірнуў на сяржанта сурова.
— Вы пра што, таварыш чырвонаармеец? — спытаў, ледзь звузіўшы вочы.
Баталаў ніяк не мог узяць у толк, сур’ёзна гаварыў сяржант ці так, легкадумна вырвалася ў яго. Тым часам тое недарэчнае спачуванне хутка выцяснялася злосцю. Стараючыся ўнікнуць у сэнс кожнага слова Галаўчэні-Шакірзянава, ён падумаў, што пра гэта, відаць, была тут гаворка да яго.
Тое, што выказаў сяржант, патрабавала ад Баталава адказу. Але што ён мог сказаць?.. У яго і ў самога смылела ў душы адчуванне якойсьці прытоенай, прыглушанай непамыснасці і згрызоты. Спявалі — сваёй зямлі вяршка не аддадзім. Ды вось жа бачыш!.. А чаму яно так здарылася?.. Ён са злосцю гнаў ад сябе гэтыя вярэдлівыя думкі-неўгамоны, адмахваўся ад іх, як ад нечага дужа шкоднага і нясцерпна-прыкрага… Ваяваць трэба, біць і біць пачвару, звяругу шалёнага. Смертным боем… Тым часам горкія думкі не пакідалі яго. Чаму адступаем? Няўжо ў немцаў зброя лепшая? Танкаў і самалётаў больш?.. Ліхаманкава, балюча шукаў адказу на гэтыя бязлітасныя і жахлівыя ў сваёй незразумеласці «чаму», але ўсякі раз натыкаўся на новыя, ад якіх аж гуло і трашчала ў галаве.
— Фашыст што, мацней, чым мы? Ці ваяваць лепш за нас умее? — цяжка, глуха прагаварыў Галаўчэня-Шакірзянаў.— Калі так яно, то чаму?
У гэтую мінуту ён выклікаў у камбата непрыязнасць, і Баталаву хацелася рэзка асадзіць яго: што за размовы, сяржант, адставіць! Ды нешта большае, чым тактоўнасць, якую камандзір павінен праяўляць да падначаленых, стрымлівала яго. Ён углядваўся ў вострыя неспакойныя вочы і ў самай глыбіні іх пабачыў адчай і смутак.
— У полі — дзве волі: чыя мацнейшая,— азваўся немалады шыракатвары баец, які пазіраў насуплена, набычыўшы круталобую галаву.— Няпраўда, наткнецца фашыст рылам на кулак.