— А чаму і вы з’явіліся? — зноў спытаў у Кірычэнкі.
— Мне таксама гаварыў гэта ваш ардынарац, калі не пускаў да вас. Так што, таварыш капітан, мы разам ваюем і разам ваяваць будзем. Таму і я з ім да вас вось…
— Ад танкаў таксама абодва ўцякалі? — Баталаў пазіраў на Кірычэнку дакорліва і жорстка. Тым часам яго ахапіла складанае супярэчлівае пачуццё, якое і абурала, злавала і ў нечым як бы радавала. Радасць тая была нейкая таямнічая, неразгаданая і разам з тым нібыта дужа асабістая.
— Ён, таварыш капітан, больш не пабяжыць.— Па тым, як смела, прама Кірычэнка глядзеў яму ў вочы, Баталаў зразумеў, што баец, перш чым сказаць гэтыя словы, абдумаў іх.
Ніжняя губа ў Дудкі затрымцела, але ён стрымаўся.
— Я больш не пабягу,— ціха азваўся і быццам спалохаўся гэтых слоў, таропка агаварыўся: — Не, пабягу, але толькі наперад.
Камбат жэстам запрасіў байцоў сесці. Яны селі і застылі ў чаканні. Былі яны пры поўнай амуніцыі. У Дудкі — скатка цераз плячо, карабін. На рэмені — падсумкі, набітыя патронамі, кацялок, выцягнуты па форме бядра.
— Як гэта здарылася, чырвонаармеец Дудка?
Баец напружыўся, грымаса болю і жалю скрывіла яго твар.
— Выпадкова атрымалася, з непрывычкі.
Баталаў рэдка выходзіў з сябе. А тут пабарвовеў, жаўлакі напяліся на шчоках. Аднак ён не закрычаў, памаўчаў і праз хвіліну падавіў свой гнеў.
— Я думаў… За камяніцу, думаў, забягу, танк яе не разбурыць.— Шморгнуўшы кірпатым носам, Дудка затрымаў выдых.
— ЁН думаў… Не ў той бок думаў! Наперад трэба было думаць, наперад, а ты куды? 3 непрывычкі!.. А ці ваяваць, людзей забіваць — можна прывыкнуць? — Твар камбата зноў наліўся чырванню.— Але ж ворага, раз дапусцілі, выганяць трэба. Ці так і будзем ісці па сваёй зямлі салдатамі адступлення, хаваючы позіркі ад матак сваіх, жонак, сясцёр?
Вочы Дудкі часта міргалі, аднак не ўцякалі ад погляду капітана.
Пакуль размаўляў з байцом, Баталаў памятаў, што ён меў поўнае права ці, можа, нават і абавязаны быў распарадзіцца цяпер яго лёсам па законах ваеннага часу. Аднак на хвіліну ён забыўся пра гэта. Нешта іншае, звязанае з тым, што вырвалася ў яго неспадзявана і бязлітасна,— салдатамі адступлення,— даймала яго. Здавалася, што гэтыя словы сказаў не ён, а хтосьці няшчадна кінуў яму самому. Ен паглядзеў на Дудку не так, як хвіліну таму назад,— з асуджэннем, але разам з тым і як бы з якойсьці прыхаванай вінаватасцю ў строгіх, сумных вачах. Затым адчуў раздражнёнасць на самога сябе — глухую, прыкрую: нібыта ён немаведама чаму пачаў шукаць недарэчнае апраўданне баязліўцу, ці што?
— Не за камяніцай ты хацеў схавацца! За спінамі сваіх таварышаў. А што можа быць горшае для чалавека, чым стаць заспіннікам,— ты падумаў? Хоць варухнулася ў цябе ў галаве пра лёс Радзімы, пра свой уласны лёс?
Баталаў адчуваў, што ў гэтай гаворцы нешта не задавальняла яго. Змоўк.
Далей загаварыў так, нібы словы тыя былі дужа важкія і даставаў ён іх з самага споду душы.
— Даўно, калі мне давялося ваяваць з басмачамі, камандаваў нашым атрадам Пятро Карцоў. Каранасты асілак з вялікімі карымі вачамі на смуглявым твары. Ён многа расказваў нам, сваім байцам, рускім і ўзбекам, пра зямлю, дзе нарадзіўся, пра яе людзей. А нарадзіўся ён недзе тут, на Жлобіншчыне. Дык вось аднойчы пасля цяжкага бою, калі ў нас вочы зліпаліся ад стомы, я, каб узбадзёрыцца крыху, папрасіў: «Усцеш нас, камандзір, чым-небудзь цікавым». Як цяпер памятаю, абцягнуў ён палінялую, запыленую гімнасцёрку, абвёў усіх уважлівым позіркам, крыху даўжэй затрымаў яго на адным навічку. Усе зразумелі, што гаворка не будзе вясёлай, папаўставалі, паселі на сваіх разасланых шынялях, да якіх толькі што з асалодай прыціскаліся лапаткамі, пазіраючы ў блакітнае перадвячэрняе неба…
Расчыніліся дзверы, у пакой зазірнуў Караневіч. Памкнуўся павярнуць назад, ды камбат спыніў яго.
— Што ў цябе?
— Нічога, я так.
— Заходзь і ты паслухай.
Ардынарац зайшоў, стаў каля дзвярэй, прысланіўся плячом да вушака. Баталаў працягваў:
— Паслухайце казку старога каваля,— пачаў наш камандзір задумліва.— Спытаў аднойчы юнак у каваля таго: «Ці не дапаможаш шчасце адкаваць?» — «Чаго прасцей,— адказаў каваль.— Бярэш жыццё, напальваеш яго да чырвані і куеш».— «Чыё жыццё напальваць?» — «Сваё, безумоўна…»
Дудка з застылай пакутай на твары прыціскаў да грудзей пілотку, мыляў губамі, нібы сіліўся нешта сказаць і не мог паварушыць непаслухмяным языком. Затым зяўнуў ротам, акурат заглынуў нейкі камяк, які падступаў яму пад горла.
— Зразумела,— азваўся Кірычэнка.— Такая простая і такая вялікая яна — мудрасць таго старога каваля.