— Гэтыя, як ты, мама, кажаш: дзеці — часта паміраюць ад удару сэрца, — уставіў Андрэй, разжалены. «Самае далікатнае мяса, гэта кураціна», — без ладу і складу.
— Во, во, ад удару! Нагуляюцца, наскачуцца, панапіваюцца і таму паміраюць, — маці мацней падвязала хустку на галаве. — Сядзяць за сталамі здаравезныя мужчыніскі, хоць ты іх араць поле выпраўляй. Сядзяць, бздзяць у нагавіцы і таўсцеюць, бы тыя кормнікі. Пішуць і пішуць. А чаго тут пісаць? Рабіць трэба! Пагля-дзі, колькі зямлі добрай аблогамі марнуецца! Вёскі гібеюць, на старых гаспадарах ды бабах трымаюцца яны. I ці доўга гэтак набудзе ўсё? Дзе тая Варшава вочы мае?
— Мамка, ты толькі ў вёсцы цяжкую работу бачыш...
Перабіла яму:
— Калі ў вёсцы так лёганька жыць, дык чаму гэта ўся моладзь у гарады прэ, уцякае, га? Не паспее хлапчук ці дзяўчо ад зямлі адрасці, а ўжо і разглядаецца, як тут уцячы з гаспадаркі на фабрыку ці шафёрам якім стаць.
— Мне, мама, не было чаго трымацца зямлі. Гаспадаркі на двух з паловай гектарах...
— Гэта так, Андрушка, — паспакайнела. — Але калі я прашу цябе дапамагчы, дык ты не вельмі ахвотны...
«Што гэта яе ўкусіла? — думаў Андрэй. — Ніколі ў нас не здараліся гэтакія нервовыя гутаркі наконт гаспадаркі, зямлі. Маці сама не вельмі мілуе вёску. Чаму ж яна наскочыла на мяне?»
— Я дапамагу табе, маманька. Дай мне падумаць.
— Бяры, Андрэйка, водпуск і прыязджай: Буду чакаць. Хату перакрыем, яшчэ і табе яна прыдатнай будзе. Калі памру, дык хоць цану неблагую за яе возьмеш.
— Што ты, мама, гаворыш?! Падумаў бы хто, што я тваёй смерці выглядаю.
— Ніхто не вечны, сынок.
— Налуплю апельсінаў, — Андрэй працягнуў руку за папяровай торбачкай. — Апельсіны надта здаровыя на зубы і на жывот.
— Пакінь гэтыя апельсіны. Лепей вазьмі мяса паеш. Апельсіны твае сілы не дадуць.
— Чаму? У іх жа шмат вітамінаў.
— Вітамінаў? Выдумка! Цікава, як доўга ты пахадзіў бы за плугам, ядучы гэтыя апельсіны? Трэба есці тое, што чалавека мацуе.
Андрэй усміхнуўся крыва.
«Рот трэба паласкаць рамонкам, рамонкавым адварам. Тады зубы не гніюць. Бабуля раіла так», — успомнілася колішняе.
— Я дапамагу табе, мамка, — азваўся. — Прыеду, мо нават ў гэту суботу... Выкіну гной з-пад свіней, пашукаю майстроў.
— Буду чакаць цябе, сынок. Памаўчалі.
— Вось і ўсё добра будзе, а ты на мяне крычала, — Андрэй усміхнуўся да маці.
Палягчэла. У закутку весела забзычэла ўцалелая муха.
— Бо з табою, Андрушка, заўсёды так: што ўб'еш, тое і ўедзаш, — маці паласкавела. Яна нібы сама шукала нагоды, каб падабрэць. Як маці.
— Чаго варта малая гаспадарка? Таго толькі, што самога сябе пракорміш, — укусіў сябе за язык.
— Добра і тое, — зварухнулася маці. — Ёзік заарэ нам поле пад бульбу. Будзе і мне і табе, Андрэй.
— Якое поле пад бульбу?
— Каля могілак.
— Там пясок. Туды трэба даць многа гною.
— На той кавалак, лічу, вазоў пяць хопіць...
— Калі не болей?
— Будзе больш. З-пад свіней.
— Можна і дакупіць. Я, мама, дам табе грошай.
— Цяпер не прадаюць гной. Кожны сабе трымае, але калі хто і прадае яго, дык хутчэй урадніку гміны, чымсьці мне, нікому не патрэбнай бабе.
— Нашто ўрадніку гной?
— Ого, агароды маюць. Жывуць яны багата, чорт іх не пабраў! Пасуцца на хабарах.
— Не трэба даваць хабараў.
— Які ты разумны — не даваць! Вазьмі і не дай. Ты не дасі, але іншы — дасць.
— За што?
— Як гэта, за што?! У іх законы, яны іх ведаюць.
А ты, чалавеча, зусім дурны ў процьме параграфаў! Скажуць, што таго-та-таго нельга рабіць і мусіш верыць ім. Ураднік, калі яму не дагодзіш, то гэтулькі правоў на і тваю галавёшку назнаходзіць, што з торбамі ў свет пойдзеш. Лепш даць яму тую сотню ў лапу, чымсьці тысячы траціць...
— Такім чынам, маманька, хабарніцтва век будзе!
— Каб ты ведаў, сынок, што вечнае яно. Хабары былі, як свет светам ёсць. Бацька мой даваў іх пану войту, дзед даваў іх валасному старшыні... Так, відаць, яно i павінна быць.
— Бачыш, мамка, ураднікі, гэта тыя паліцыянты, I абавязкам якіх з'яўляецца дапільноўванне ўстаноўленай справядлівасці. Яны не робяць нікому ласку, што ўладзяць тую або іншую справу.
— Ты, сынок, гаворыш, як у кніжках напісана. А я ведаю, што нават лекар іначай будзе каля цябе хадзіць, калі яго крыху памазаць мёдам. Нікому дадатковы грош не смярдзіць. Бываюць людзі справядлівыя, але іх цяпер мала. Адкуль яны могуць брацца, калі ўсе толькі і і ведаюць, толькі і ўмеюць галовы сабе сушыць, каб легкавую машыну мець, мураваны дом, тэхніку ўсякую, забавы, пагулянкі... Нічога з неба не падае. За ўсё трэба плаціць. За ўсё.