Але варта мне было прыехаць, зьняць акуляры й пашвэндацца крыху па ягоных каменных вуліцах, варта было заблудзіцца ў ім, як у сутарэньнях агромністага карабля-музэя, варта было сесьці аднойчы на мэтро і выправіцца ў туманнае прадмесьце, як стала зразумела: я ўжо быў тут калісьці. Гадоў так сто таму.
Гэта адбылося на Вялікдзень. Я сядзеў на беразе ракі, на лавачцы, і раптам пабачыў на іншым беразе Амэрыку. Сапраўдную Амэрыку, краіну, дзе спраўджваюцца мары.
Да сярэдзіны дзевятнаццатага стагодзьдзя эміграцыя ў Амэрыку адбывалася ў асноўным праз парты Лівэрпуля, Гаўра, Антвэрпэна. Але вось і ў маім партовым горадзе арганізуецца адмысловая параходная кампанія для перасяленцаў. І неўзабаве горад становіцца для выгнаньнікаў і эмігрантаў адной з самых шырокіх брамаў на кантынэнце. Трохі больш чым за паўстагодзьдзя празь ягоны порт Эўропу пакінула каля пяці мільёнаў чалавек з усходу. Гэта былі яўрэі, стараверы, баптысты, летуценьнікі, разважлівая вусатая моладзь, будучыя каўбоі... Гэта былі паэты й проста авантурысты. Суседзі плявалі ім усьлед, як плявалі добрыя людзі з Сэзуана ўсьлед брэмэнскім музыкантам. А яны дабіраліся да майго партовага горада і імкнулі далей, праз акіян, за акіян, у краіну, дзе ўсім хапала неба, зямлі й працы.
Агенты кампаніі езьдзілі па вялікіх і малых гарадах, па вёсках і хутарах, прадаючы квіткі на свае параходы. Ахвотныя заўсёды знаходзіліся, і не адзін селянін, што не выязджаў трыццаць год далей за бліжэйшы кірмаш, раптам кідаў усё і імкнуў на край сьвету. Пагатоў, кампанія гуляла па-чэснаму: кожны разам з квітком атрымліваў накіраваньне да начлежнага дому ў гэтым партовым горадзе, а на самім караблі – абавязковае спальнае месца. Параход адольваў акіян за два тыдні, і прабавіць іх на адкрытай палубе, як гэта рабілі бедныя кліенты іншых кампаніяў, было небясьпечна...
Апрача кампаніі, пра эмігрантаў паклапаціліся й гарадзкія ўлады, прыняўшы Закон аб абароне перасяленцаў і пабудаваўшы ў прадмесьці каменныя баракі, дзе тыя жылі ў чаканьні свайго параходу. Прынамсі, цяпер кожны, хто пакідаў у пошуках лепшага жыцьця кантынэнт, мог быць пэўны, што адпраўляецца менавіта ў Амэрыку, а не чорт яго ведае куды.
Натуральна, чакаючы гэты сымбалічны параход, яны баяліся. Думаю, баяўся й мой прадзед, які хадзіў па гэтым бруку сто гадоў таму, штохвіліны паляпваючы сябе па кішэнях: грошы, пашпарт, білет, грошы, пашпарт, білет. Але ж ён дабраўся да Амэрыкі. Дабраўся й займеў там сям’ю, і напладзіў дзяцей, і ягоны сын дасылаў зусім яму незнаёмым, маім цяпер ужо памерлым сваякам у калгас з Амэрыкі крывавыя імпэрыялістычныя даляры, якія Савецкая ўлада нехаця канвэртавала ў пару матацыклаў і радыёпрыёмнік, забраўшы сабе неблагую рэшту. Прадзед пусьціў там карані, і хто яго ведае: калі я вучыўся ў школе й гадаваў валасы, да мяне, памятаю, падыйшоў неяк сябра з кружэлкай “Creedence Clearwаter Revivle” і запытаўся, ці няма ў мяне сваякоў у Амэрыцы – іхны гітарыст быў рыхтык я, адно што з густой рудаватай барадой...
І вось я стаю на капітанскім мосьціку агромністага парахода-музэя, правобраза майго першага ІСЕ, і мне здаецца, я трымаю яго ў руках: я сьціскаю пальцы, і зараз у ягоным нутры весела й страшна заскрыгоча, і ён рушыць уніз па рацэ – а потым далей, далей, туды, дзе сыходзяцца прыватныя амэрыкі ўсіх вар’ятаў.
***
Амэрыка. Нібы герой кароткага, бяздарна напісанага апавяданьня, адным жнівеньскім надвячоркам тры гады таму я выйшаў са сьмярдзючага аўтобуса ў пыльным, нічым не прыкметным гарадку на радзіме. Была нядзеля, азэрбайджанцы на аўтастанцыі зачынялі шапікі, аглухлыя птушкі, звыклыя да скрыгату, блыталіся ў іх пад нагамі; п’яныя славяне, якія пачалі свой выходны на лаўцы ў цяньку і цяпер ужо ня мелі сілаў, каб уцячы з санцапёку, тупа глядзелі, як я закідваю на сьпіну заплечнік і крочу на галоўную вуліцу. Назаўтра я мусіў выступіць перад мясцовымі школьнікамі – дагэтуль не разумею, навошта і што наогул прымушала мяне калісьці пакідаць пекла сталіцы і бядзяцца па бясконцых райцэнтрах сваёй радзімы. Школьнікаў я ненавідзеў, а ў міжгародніх аўтобусах мяне кожны раз нудзіла.