– Нічога, – суцяшала жонка. – Нічога, люба, – менавіта так яна пачала называць мужа апошнім часам, ад слова “любы”. – Ты ўсё адно лепшы за іх і больш за ўсіх заслугоўваеш.
– Яшчэ пытанне, як яна дабілася гэтага месца. Можа, не без крыміналу. Тады, на фуршэце, успамінаю, яна стаяла блізка ад небаракі Хрушчанкі, ці мала што магла яму сыпнуць. У яе самой алергія, і яна павінна ведаць усе доты і антыдоты.
– І ўсё дзеля чаго! – пагардліва азвалася жонка. – Вось яны, падводныя камяні мастацтва!
– Камяні, толькі не мастацтва, а брудных інтрыг, падседжванняў, падкопаў.
– Бедны ты мой, – спачувальна казала і з жалем глядзела на яго жонка. – Ну, нічога. Хутка ўсё скончыцца. Павер мне. Усё будзе добра, і зноў ты апынешся на вышыні.
Тое ж самае жонка казала і раней, калі Хрушчанка быў жывы. У прынцыпе, яна ўсё жыццё паўтарала банальныя сентэнцыі, кшталту “кожны каваль свайго шчасця”, “чалавек варты таго жыцця, якім жыве”, “хочаш быць шчаслівым, будзь ім”. Але цяпер Камар з прагнасцю, з падзякаю прымаў яе словы.
– Я часта думаю: хай бы ўжо заставаўся Хрушчанка. Пры ім лепш было.
– Ты, галоўнае, ні аб чым не думай. Лягай спаць і ні аб чым не турбуйся, – казала жонка з інтанацыяй жабкі-царэўны. – Пераначуем – больш пачуем.
Ён паслухмяна лягаў спаць. Сны цяпер яму (мо таму, што пачаў ужываць снатворнае) сніліся каляровыя, выпуклыя, выразныя, з дыялогамі – як выпісаныя сцэнкі ў кінасцэнарыі. І часта сніўся Хрушчанка. Калі Камар сустракаўся з ім у сне, яго заўсёды ўражвала, што былы гендырэктар намнога лепш выглядае, чым калі быў жывы. Здаровы, бадзёры, памаладзелы – нібыта выкупаўся спачатку ў вадзе халоднай, затым – у гарачай і ў канцы – у кіпячым малацэ.
– Ну што? – пытаў Хрушчанка. – Як вам без мяне? Лёгка без бацькі?
– Ох, нялёгка!
– Будзеце ведаць, як крытыкаваць начальства. Запомніце: пакуль ёсць я, мяне хоць паслаць можна. Усё можна валіць на мяне. Я ваш громаадвод.
– Дык вы ўваскрэслі?!
– Я і не паміраў. Я проста вырашыў сысці ад праблем. Саскочыць, як кажуць. Даволі распаўсюджаны прыём.
– Як жа ў вас гэта так спрытна атрымалася?
– Ад духаты мне сапраўды стала блага. І тады я скеміў, што маю выдатную магчымасць адпачыць, адляжацца ў санаторыі, а заадно даць вам волю і паглядзець збоку, што з гэтага атрымаецца. Самаўхіленне. Ляжы і глядзі – памятаеш такі фільм?
– Але як жа дактары? Як вы іх падманулі?
– Дактароў, аказваецца, падмануць яшчэ лягчэй, чым даверлівых гледачоў і чытачоў. І ўсё гэта я сам прыдумаў. А вы казалі, я бяздарны, далёкі ад мастацтва, косны, тупы, кепскі сцэнарыст.
– А як жа провады, пахаванне, памінкі? Вы, атрымліваецца, падманулі ўсіх! – гарачыўся ў сне Камар. – Сімулявалі смерць!
– У пэўным сэнсе так. Нікому неахвота быць мёртвым.
– Хіба не было іншага, менш радыкальнага спосабу сысці ад праблем?
– У тым і справа, што не было. Вы, можа, не ведаеце, што кінастудыя наша ўсё роўна цю-цю. Асуджана на знікненне. Але тады разам з вамі пайшоў бы на дно і я, як капітан тонучага карабля. Я непазбежна апынуўся б у гушчыні падзеяў, замазаны і запэцканы. Інтрыгі, падкопы – тонкая рэч! А так атрымліваецца, што я ні пры чым, і ніхто не здагадваецца, што я шморгаю за нітачкі і ніколі нават не аслабляў сваёй улады.
Адчуваючы, што сон вось-вось скончыцца, Камар ірваўся паспець задаць яму пытанні:
– Як на тым свете?
– Горш, чым на гэтым.
– Што самае страшнае ў жыцці?
– Дабіцца ўсяго, чаго хацеў, аб чым марыў – і памерці сваёй смерцю. Хаця мне гэта не пагражае. Не ў маіх правілах хваліцца, але я вас усіх перажыву.
Камар у сне пішчаў з захапленнем і слязамі:
– Вы вечны!
– Так, я вечны.
«Вечны, вечны», – усхліпваў Камар. А калі прачнуўся, дык не змог успомніць адказаў Хрушчанкі. Пытанні свае помніў, а адказы вылецелі з галавы ці, лепш сказаць, круціліся на языку, блыталіся, але, як ільдзінкі ў Кая, у словы складвацца не хацелі.
– Да чаго сняцца нябожчыкі? – спытаў Камар у жонкі.
– Да перамен, люба, – адказала яна.
– Надвор’я?
– І надвор’я таксама. Вунь якая хмара насоўваецца!
34
Было каля дзесяці раніцы, а цёмна. Збіралася навальніца, хмарыла. Міхалевіч сядзеў на тэрасе і глядзеў тэлевізар. Інга звычайна яшчэ спала ў такі час; ён часта кпіў з яе: маўляў, “ты ў нас ранняя птушка”, выдатна ведаючы, што Інга птушка позняя – сава. Але сёння сапраўды з самага ранку яна паехала на кінастудыю ўтрэсваць бюракратычныя фармальнасці наконт звальнення.
Інга цяпер увесь час знаходзілася ў раздваенні, якое пачалося пасля прыезду мужа з поўдня, з яе раптоўнай здагадкі, што паміж яго змораным выглядам і кроплямі для носа існуе сувязь. Яна жахнулася ад гэтай здагадкі і, тым не менш, купіла мужу новы флакон. Вось тады і пачалося раздваенне, якое проста разрывала яе папалам. То, калі яна не бачыла мужа, ёй хацелася бегчы, ехаць, ляцець дамоў, ратаваць яго, крыкнуць: спыніся! – усё яму расказаць, ва ўсім прызнацца; яна не сумнявалася, што ён даруе ёй што можна і чаго нельга, выбачыць мінулае, цяперашняе і будучае, і яна адчувала палёгку, як чалавек, які п’е ў сне і напіваецца, – але, прачнуўшыся, пакутуе ад яшчэ большай смагі: дастаткова было ёй толькі ўбачыць мужа, блізка стаць, пачуць яго голас, як ёй нібыта сшывалі вусны, счаплялі іх замком і замыкалі на ключ. Яна не магла вымавіць ні слова, нібы камянела, і ў вачах яе чыталася ўпартае цярпенне і зацятае чаканне. Тым больш нешта падказвала ёй, што цярпець і чакаць засталося нядоўга.
Хмарыла, цямнела, парыла. Міхалевіч пацёр левую грудзіну, дзе сэрца. Пасля Поўдня яно чамусьці забалела і пачало шчымець, асабліва на перамену надвор’я. Знаёмы сардэчнік расказваў, што пры навальніцы лягае на падлогу на жывот і так ратуецца: боль адцягвае ад сэрца. Міхалевіч ўспомніў і засмяяўся. Калі не лічыць гэтага шчымлення, ва ўсім астатнім ён адчуваў сябе зусім здаровым – і ад таго шчаслівым. Раптам успомніўся ні з таго ні з сяго Хрушчанка. Вось каму не пазайздросціш… З іншага боку, каб не было такіх небаракаў, хіба адчувалі б мы так востра ўласнае шчасце? Простае шчасце ад таго, што жывем, існуем, дыхаем.
Хмара падыходзіла бліжэй і злавалася. Пацямнела амаль як уночы. Ужо чуўся пошум ветру і строкат першых, пакуль рэдкіх кропляў дажджу ў голлі. Завіс кадр у тэлевізары. Міхалевіч паляпаў каля сябе рукою, шукаючы пульт. Ён нязграбна павярнуўся і змахнуў з канапы на падлогу ўсё: тэлефон, пульт, флакончык з кроплямі. Міхалевіч нагнуўся іх падымаць. У гэты момант бліснула сляпучая маланка, затым трэснула неба, гахнуў гром, і адначасова нешта лопнула ў яго галаве і адарвалася. Ён адкінуўся на спінку канапы. Кроў у ім паднялася аднізу, пацямнела ўваччу, затым цёплая хваля роўна заліла яго твар.
Калі Інга дабралася да дома, навальніца бушавала як на канец свету. Сярод касога дажджу, маланак і грому яна, пакуль дабегла па сцежцы да тэрасы, прамокла да ніткі. Дождж заліваў падлогу каля ганка. Муж спакойна сядзеў спінай да яе на канапе перад тэлевізарам, які сняжыў.
– Што там робіцца!.. – пачала яна, але падавілася словам. Бо як толькі ўбачыла гэтую спіну, патыліцу, знаёмую лысую макаўку з вушамі абапал, так не магла адвесці ад іх вачэй, як ад безаабароннай, такой заманлівай мэты. Бог ведае, да чаго б яна дадумалася, куды б гэта яе прывяло, каб не ненатуральнасць сцэны: муж не варушыўся, не адказваў, не павярнуўся. Было ў гэтым нешта насцярожваючае; жывыя так не сядзяць. Яна агледзелася больш уважліва і толькі цяпер убачыла раскіданыя каля канапы па падлозе рэчы: пульт, навушнікі, тэлефон, флакончык з кроплямі, нядаўна куплены, толькі пачаты. Яна абышла іх, робячы мокрыя сляды, і зазірнула мужу ў твар. Міхалевіч сядзеў з адкрытымі ашклянелымі вачамі. На пасінелым твары застыла абсалютна шчаслівая ўсмешка. Але калі Інга прыгледзелася, то зразумела, што гэта грымаса болю. Каб не ўскрыкнуць, яна аберуч закрыла сабе рот. Потым, перамагаючы страх і агіду, дакранулася да яго пляча. Ён споўз уніз, як мех, і распластаўся на падлозе. Інга прысела перад ім на кукішкі. Памацала пульс на руцэ. Пашукала вену на шыі. Нагнулася і прыклала вуха да яго грудзей. Сэрца білася моцна, пругка, роўна, пакуль яна не зразумела, што гэта яе ўласнае сэрца. Перад ёй на падлозе ляжаў мярцвяк, труп. Яна прысела на канапу. На твары яе нічога не адбілася. Можна было падумаць, што менавіта гэтага яна і чакала.