— Отрок, поди сюда, приляжешь у меня.
Поп расказаў яму паўшэптам пра сябе. Пацяшаючы:
— Привыкнешь, отрок. Я уже четвёртый раз посажен. Придёшь домой, не успеет матушка первый блин на сковородке перевернуть — ан глядь в окно — уже опять антихрист в синекрасной шапке!...
"...Жанчыны не толькі ехалі за мужамі ў ссылку, але i каля турмаў далёкіх некаторыя аціраліся — куды б яго ні перавялі. Падаянкі перад авалі.
А мужчыну, які ўслед за жонкай прыехаў, бачыў я толькі аднаго..."
"...Вось табе, браце, навела. Арыштаваны быў Тэр Качаран, замест Эр Качарана, памылкова. Дзесяць год дамагаўся ён праўды, ды так i не дамогся. Выпусцілі з турмы, а потым зноў узялі, на высылку. "Дык я ж не Эр, а Тэр Качаран!" — апраўдваецца ён. "Але ж сядзелі вы. Вам, значыцца, i на высылку!" Логіка ёсць,— што за розніца, каму сядзець, каго саджаць?.."
Шматгадовы пакутнік, a ўсё ж вясёлы i разумна просты чалавек, сустрэўшыся неяк на выхадзе з Дома літаратара, Мікола сказаў мне:
— Надумаўся, браце, i я адзначыць свае семдзесят пяць. Відаць, апошні раз гэта. Хай будзе, хай пагавораць...
Як напрарочыў, што апошні, бо гады праз два памёр.
На тым юбілейным вечары, даволі прыстойным, работнікі тэлебачання чакалі са сваёй апаратурай да самага канца, да выступлення юбіляра. І трэба ж яна — такая іронія няхай паласкавелага, а так доўга суровага, несправядлівага лесу! Рыхтуючыся з-за стала на трыбуну, Мікола Хведаравіч зашпіліў пінжак не на тыя гузікі. Адно крысо ніжэй, борт адпаведна тырчыць угару. Асвяцілі шаноўнага на трыбуне, узялі, нарэшце, буйным планам, ён выступае, а здымаць няма як... Прыкра, столькі чакалі.
А ён?
1988
АДКУЛЬ ІШЛОСЯ
Накрышыць цыбулі, паліць алеем, найлепш — канапляным, i даць пастаяць. Пасаліўшы, вядома. А то i адразу можна на стол. Якая смаката! Аднак назаўтра, калі цыбуля размякне, выдыхае горыч i пасаладзее — яшчэ смачней.
Так у сям'і, у хаце бывала.
A ў агародзе ці ў садзе, у сваім ці ў чужым, ужо самастойна ці ўпотай? Набраць повен рот чорных, "як жучкі", вішань i раздушыць ix, каб аж у носе сокам заказытала...
Тады ўсё гэта было вельмі звычайным, а потым i мудрасць, набытая сярод людзей i ў кнігах, засведчыла, што просгае, здаровае — найлепш.
Зямлю мы ў маленстве ,бралі рукамі, на пашы капаючы "печкі", а дома, пакінутыя дамаўнікамі, штодня, ўкопваючы бульбы. ("Пад вечар бульбы кошык укапай!") І на смак яе, тую зямлю, каштавалі, прайграўшы ў "ножыка",— бо як ты тады ні мянці нажом перад раскрытым ротам, той, хто выйграў, умудрыцца ўкінуць табе на язык скачаны з сырой зямлі шарык.
Крышылі мы, дамаўнікі, i зелле свіням, навыбіраўшы ў градах бацвіння, дыхалі пахамі агароду, сокамі яго. Зубы нашы заходзіліся ад аскомы, яблычнай i вішнёвай. Моркву мы хрумсталі тут жа, у градах, толькі "добра абцёршы" падолам кашулі ці проста аб порткі. А на зубах была-такі чуваць зямля.
Нядаўна знаёмы закройшчык з опернага тэатра ўспамінаў, як у верасні трыццаць дзевятага веска яго разбірала маёнтак. Бралі — хто што мог, а ён, хлапчук, нарваў поўную запазуху панскай морквы!.. Дый то не адразу, не самі дзеці ў той маёнтак пабеглі, а ix танкіст савецкі падахвоціў.
Што такое глухамань — я ведаю добра.
Што я рабіў бы тады, каб не кнігі?
Не бачыў бы, не адчуваў бы гэтай глухамані на ўсю яе глыбіню i, можа, не так было б сцішна.
A калі да глухамані, да цемры дадаць яшчэ горкія думкі нра смерць? На пятнадцатым го дзе жыцця. На вечарынках — за гучнай музыкай, за потнай радасцю дароелых, за вясёлым прасцяцкім гоманам, за ўсмешкамі маладых, здаровых работнікаў ды работніц на заел ужа ным адпачынку я бачыў... ix чарапы, ix шкілеты... З сілай галюцынацыі (здаецца, яшчэ не ведаючы гэтага слова).
Што гэта было — пераходная хвароба ці залог таго, што я не хацеў растварацца ў гэтай глухамані, у гэтай цемры-смерці?..
Асабліва цяжкай была глухамань у позшою восень, калі не было адраджэння красы вяснянай i летняга росквіту яе, спялення, калі не было зімовай чысціні i прасторнасці, асабліва ў сонечныя дні, а была непралазная гразь, балота.
Што такое балота? Да сарака пяці гадоў я не бачыў Палесся, а балота — глеістае, глыбокае, ад плота да плота, бясконцае, на ўсю глыбіню вясковай вуліцы, з выгана ўнізе i з гасцінца "на гары",— балота я ведаў.
Вяртаючыся з пашы, каровы цягнуць вым'е па бяздоннай халоднай гразі.