- Не ўдалася вам цётка...
Юнацкi мужчына раскланяўся са Сьцяпанам:
- Прабачце мне, пане.
- Калi ласка.
На масток у нiзку сунуўся абоз: на пярэдняй фурманцы - труна. Вiдавошча быццам вяртаньне з паляваньня на некалi бачанай карцiне...
Жанчыны перад люстэркамi ля кузаваў легкавых машынаў папраўлялi сабе прычоскi; мацяркi клiкалi дзяцей. Шматлiкая радня!
- Вязуць, - нехта голасна сказаў. - Зюнiк, адвядзi далей нашу машыну, каб конь ня ўгрэў па ёй капытам...
Запрацавалi маторы. Узьняўся вэрхал, тратуарны.
- Мужчыны, - прасiў, па-беларуску, дзядок. - Мужчыны, трэба вынесьцi з царквы харугвы. Ну, адну - я. Хто яшчэ?
Адгукнуўся на гэта васпаваты дзядзька ў гумовых ботах. Сьвятар - зь пеўчымi бабулямi - ужо зыходзiў да вулiцы; малады, прыкметна зьнясьмелены старамоднай сваёй прафэсiяй, разгублена тузаў свой залётны вусiк (без барады). Так i гаварыў, здаецца, так i гаварыў ён: людкове, а нашто мне гэта? Расьпяўшы парасоны, жалобнiкi бязладна рушылi за iм, насустрач сярмяжнаму картэжу. Можна сказаць - са злосьцю, хутка, хутчэй адбыць чамусьцi не забытае, як бы забабоннае, але прадпiсанае... Зь бязьлiтаснымi яны каркамi. Наперадзе засьпявалi: "Са сьвятымi супакой..." - старэчыя галасы абрывалiся.
Дайшлi - да першай пары коней, угадаваных, вычасаных, запрэжаных неяк па-вясельнаму; над iмi ўзвышаўся румяны твар (без шапкi). Ля якогасьцi, пакiнутага, млына.
Вазьнiца, вяла разглядаючыся па натоўпе, прасiў дапамогi ўнесьцi труну ў царкву.
З наступнага воза зьлез брудны чалавечак i, быццам шукаючы ўпушчаных лейцаў, затрымаўся каля вазьнiцы; з пугаю.
Дзядзька ў гумовых ботах, паставiўшы харугву пад лiпаю, брыдка вылаяўся й крыкнуў:
- Бавантур! Хадзi! Паможаш! - ён пачакаў, пакуль той зварухнецца. - Гэта сваякi? - кiнуў ён праклён урачыстаму зборышчу. - Паны, я... iх маць! - i, як змардаваны дрывасек, што прымерваецца да таго, каб падняць таўшчэрную калоду, дзядзька скамандаваў: - Бавантур! Падчэпiш труну ад галавы, - на яго словы аблезлы дзяцюк ухапiўся за вугал скрынi. - А вы, двух, бярэцеся, во, там, яшчэ пакiраваў ён старым i вазьнiцай.
Нiхто не абурыўся на тое.
Малебен заняў больш, чым паўгадзiны. "Чаго я тут - нi шкадуючы, нi варагуючы - стаю сярод чужых? - Сьцяпан скiнуў пальчаткi. - Труп цёткi - гэта апошнi напамiнак таго, што за маiмi плячыма ёсьць папярэднiкi. Маць - о як-жа смуткую я па ёй! - маўчала пра радню, стойваючы панурую гiсторыю? Ня выраклася яна свайго сялянскага радаслоўя. Дык у чым-жа прычына яе заўзятага забываньня на сваякоў? А Люба - хто яна мне? Не прыехала... Жыве? Гаспадарскiя жонкi нягожа старэюць, чырванаскурыя..."
Нябожчыца спачывала з блаславёным спакоем - выцягнутая, чысьценькая, апранутая ахайна, але ў паношанае. Рукi яе, скрыжаваныя на грудзях, сухiя й вузлаватыя. Гаротнiцкiя! Дзесьцi блiзка жыла яна й працавала. Нiхто, таксама, не заплакаў па ёй, калi прыбiвалi цьвiкамi века...
"Зусiм не падобная яна да маёй мацi", - Сьцяпан, цалуючы настылую руку нябожчыцы, раптам адчуў, як пацяклi яму сьлёзы, неспадзяваныя; ня змог паўстрымацца i ад нежаданага iм стогну скаргi. Не адхiнаючыся, ён выхапiў з кiшэнi насоўку й выцерся ёю. Аглухлы ад жалю, здумеўшыся гэтым, ён адыйшоў за iкону нябеснай жанчыны, каб сабрацца там з духам. "Што са мною, - мармытаў да сябе Сьцяпан. - Што гэта такое робiцца са мною? У мяне расхiстаныя нэрвы! Трачу я розум з-за халернага старшынi! Ох, людзi, людзi... Цi я гэтак-жа галасiў i па мацi? Ну, не, ну, добра... Цiха, ша, ша-а".
- Вы! - за Сьцяпанам стаяў незнаёмец. - Патрэбны чацьвёрты... Могiлкi тут-жа, у канцы вулачкi. Во, там, - паказаў ён у паднебнае акно.
- Так, так... - усьмiхнуўся да яго Сьцяпан. - Я ўжо... Ну, iдзем.
Пахавальнае шэсьце валаклося цыганскай бандаю. Ехалi машыны, i пра iх найбольш у тлуме гаварылi.
- Чый ён будзе? - голасна запытаў ззаду бабскi голас.
I Сьцяпан ведаў, што гэта гавораць пра яго; мацней абхапiў ён плечы незнаёмца, якi соп пад цяжарам труны. Кант дошкi балюча муляў у ключыцу.
Над самюткай галавою сьпяваў жаваранак, расслабляючы сардэчнасьцю.
- Чый? Мо' гэта яе байструк...
- Мела яна другога?
- Хiба мала бандытаў хадзiла тады па вёсках? Прыйдзе такi ў хату, з карабiнам, i давай яму, чаго толькi захоча...
- Гэ-гэ-гэ... I саланiны ўпрыдатак, - азваўся сiплы мужчына.
- О, нарабавалi яны ў людзей, а цяпер мураванкi сабе ў Беластоку ставяць, - загаварыла тая-ж баба. Нiзкая! Кумпястая! З кучмастай прычоскай!
- Цiха! Яшчэ хто пачуе...
...Калi, урэшце, насыпаную магiлу выраўнялi рыдлёўкамi й нехта з раднi спрашаў усiх на пачастунак - Сьцяпан павярнуў у ельнiк, зь якога выбраўся ён у поле, дзе стаяла ў забыцьцi хацiнка пад таполяй.
Дадому трапiў ён пад абед.
22
Каля бiблiятэчкi iрдзела пячаткай павестка з камiсарыяту мiлiцыi.
- Мыйся й хадзi есьцi, - сказала Сьцяпану Кiра. "Зноў будзе пекла!" - ён старанлiва вымываў бруд памiж пальцамi; на яго нагавiцах бялела колькi плямак жывiцы.
- Кiра! У нас ёсць бэнзiн? Мне трэба пачысьцiць...
- А я думала, што - спалiць?
- Спалiць? - Сьцяпан не адразу сьцямiў. - Ага... Слухай, Кiра, ты мая жонка цi не мая?
- Твая. Таму ты павiнен схадзiць да старшынi й папрасiць у яго прабачэньня.
- Гэта ты дадумалася да таго цi твой татка?
- Я таксама.
- Значыць, цесьць першы падумаў пра гэтае. I, мабыць, дасьць ён грошай на рамонт той старшынёвай ламаччавiны?
- Такi зяць - каштуе! Ягонае папраўляньне сьвету...
- На сродкi цесьця?
- Налiвай сабе есьцi. Капуста - у сiнiм гаршку, а бульбу падагрэеш. Кампот - у рондлiку, - Кiра густоўна завязала шалiк на шыi, апранулася. - Я пайшла.
- Да Анi, цi як яе зваць...
- Так, да Анi.
- Тады - шчасьлiвай табе дарогi!
- Дзякую.
- А дзе мацi?
- Ня ведаю.
- Чао!
Допыт у камiсарыяце вызначылi Сьцяпану на пасьлязаўтра. У дзесяць.
"Маюць у мiлiцыi час, - ён, усё-ж, прыпалiў сабе бульбу. - Iм гэта што: яны-ж у фабрыцы злачынстваў. А я - iх заказчык, дарэчы, дробны. Але рытм работы й там, вiдаць, абавязвае. Сумленевiча ўжо занесьлi ў графiк, на адпрацоўкi. Гатовенькi выраб зь яго накiруюць у суд, у гэты склад пакараньняў... А што будзе, калi ў камiсарыяце возьмуць ды забракуюць мяне? Не, яны не адкiнуць майго! Мая, Сумленевiча, у гэтым галава: за ўдарам удар..." - гарачая капуста апякла яму вусны.
Прагледзеў Сьцяпан - каторы раз! - справаздачу камiсii. Вось дакумант, якi спатрэбiцца яму! На жаль, мала аднаго подпiсу пад iм, Сумленевiча. Што й казаць: яго здурыў той член камiсii. Сьцяпан змарнаваў аказiю - трэба было тады зьбегаць у кiёск i купiць яму даўгапiс, не адступiцца ад Вiцi, не адкладваць важную фармальнасьць. Памылка!