На пэроне зьявiўся дзяжурны руху. За iм калывалiся пасажыры (гусяняты за квактухаю).
Фары паравоза, бы фантастычная пагоня, падкрадалiся зь цемрадзi, адкуль прыйшоў Сьцяпан.
У Беласток цягнiк прыбыў глыбокай ноччу; звыш гадзiны прастаяў ён на разьезьдзе, сярод зарасьнiкоў, у якiх пяяў салавейка.
Сьцяпан, змораны дарогаю, нахабна спынiў на прывакзальнай вулiцы таксi i ўпрасiўся на другога. Яму не ўдалося-б такое, калi-б п'яны тып, што вяртаўся iм з пагулянкi, не пазнаў яго, дзякуючы ўладжанай справе, зь якою ён прыходзiў да Сумленевiча. "Я ведаю, што вы, пане, не пазнаеце мяне, i нiчуць не крыўдую на вас за гэта, - плёў ён Сьцяпану. - Усiх, хто прыходзiць да вас, запамятаць вам, вядома, немагчыма. Я гэта разумею. Вы, пане, добры чалавек,i таму, як убачыў я вас на вулiцы, адразу крыкнуў: "Стань!" Не, кiраўнiк?!" - зьвярнуўся ён да таксiста, якi не адказаў яму.
Дома нiхто ня ўстаў на прыезд Сьцяпана.
Кiра спала. Цесьць, начны госьць, нездаволена бурчэў за сьцяною. Сьцяпан папоцемку распрануўся. Ён падумаў, што было-б лепш заначаваць яму ў знаёмага. Хаця-б i ў таго члена камiсii.
Балела Сьцяпану калена.
Кiра беспрытомна вымавiла незразумелае слова. Сьцяпан пачуў, што яна храпе, неглыбока. Каб заснуць, ён успамiнаў нуднае. З вулiцы далятала бзычаньне запозьненай машыны й скакала па бiблiятэчнай шафе ў пакоi лапiнка сьвятла ад электрычнай лямпачкi на слупе, што насупроць акна. "Яны, у цэнтры, прызвычаеныя да падатлiвасьцi людзей, якiх выклiкаюць да сябе. Ня лiчацца зь iмi? Звычайна, ня лiчацца, i ўсё! Шукаюць яны кiя на старшыню? Няхай. Я ня буду чаранком iх палкi! Дачулiся там пра мае разлады й, бачыш, надумалiся пакарыстацца мною, пакуль хаджу я па волi... Гiдасьць!"
Дагэтуль дасьведчанае Сьцяпанам уяўлялася яму благiм сном, якi, некалi не без зацiкаўленьня, выслухаюць у кампанii. Таварыскасьць урадоўца наглядаецца ў настроi сяброўскiх п'янак, што наладжваюцца ва ўтульным пакоi юрыдычнага дараднiка каапэратыву, да якога рэдка заходзiць начальства. Або ў габiнэце загадчыка няважнага сэктару, асобы з вышэйшай адукацыяй, пра якую вядома, што ўжо нiчога не чакае ад будучынi.
25
Працавалася Сумленевiчу ў гэты дзень лёгка. Бываюць моманты, калi справы амаль самi афармляюцца - дастаткова дакрануцца да iх сваёй актыўнасьцю. Дзейнiчае закон шчасьлiвага зьбегу акалiчнасьцяў, якi называюць сьпеласьцю сытуацыi.
Ён закончыў аналiз стану разьвiцьця паслугаў у бельскiм аддзеле. Пiсаў дакумант зь перапынкамi; не хапала Сьцяпану агляду, што не дазваляла яму скарыстаць прыдатнасць падрабязных зьвестак. I толькi ў гэты дзень, раптам, усё сталася яму зразумелым i ясным. (Справаздача камiсii, яе значэньне як бы паменшала ад таго.)
Калi цесьць зьявiўся перад вячэрай - Кiра дзесьцi прападала - Сьцяпан прыкiнуўся хворым i папрасiў у цешчы таблетак ад галаўнога болю (яна мела iх цэлую аптэку).
Браўся Сьцяпан чытаць кнiжку, наўздагад, калi ўзьнялася сварлiвая гутарка...
- Што ты сабе думаеш? - загаварыў да Сьцяпана цесьць, прыглядаючыся да ягонай кнiжкi, быццам муляр да цэглы. - Рабi штось, каб цябе не зьелi! Чаму ты не пагаворыш са старшынёю, га?
- З кiм?
- Яшчэ пытаеш - з кiм, гаўняк ты!
- А ён - сыфiлiтык!
- Ты заглядаў яму пад хвост?
- Даволi паглядзець на яго нос...
- Ня совай, мацi, свайго языка, куды ня трэба, - адсек ён старой, якая, Сьцяпан добра таго не дачуў, баранiла зяця. - Я бачыўся з бухгальтарам, сказаў ён да Сьцяпана.
- Я не прасiў вас аб тое.
- Слухай, Сьцяпан, бухгальтар падлiчыў, што страты ад твайго падпалу машыны складуць каля пяцiдзесяцi тысяч, менш, чымсьцi спадзявалiся. Вядома, страхавальнае бюро...
- Дадасьць.
- А каб ты ведаў тое.
- Ну й няхай.
- Што - няхай? Будзеш ты плацiць, як за кавалерскае дзiця, старшынi за шкоду.
- Буду.
- Як гэта - буду?
- Звычайна, плацiць.
- Але, паслухай: у страхавальным бюро працуе твой калега, Антон. Ён ведае цябе, памятае, разумееш? Вы, ну, вучылiся разам...
- Не памятаю такога...
- Чорт, а не чалавек! Чаго ты, урэшце, хочаш?
- Мне балiць галава.
- Яна табе яшчэ ня так забалiць!
- Чаго вам трэба ад мяне?
- Ты, паслухай, узяў маю дачку, i я не дазволю на тое, каб яна пакутавала за табою! Ты - мужчына! - павiнен клапацiцца пра дом, сям'ю, дабрабыт. Мець жонку - гэта табе не раскоша. Гэта абавязкi! Беручы бабу, трэба ведаць, што робiш...
Сьцяпан не аказваўся. Яму хацелася пашчыпаць старога зласьлiвымi слоўцамi наконт яго паводзiнаў. Ён, аднак, раздумаў, паўстрымаўся. Гэта супакоiла iх, абодвух.
- Я ведаю, што раблю, - сказаў Сьцяпан.
- Наўрад, - адказаў яму цесьць i закурыў моцную папяросiну. Ён, наогул, мала курыў або й зусiм. - Як, скажы, з табою гаварыць?..
- Выкруцiцца ад пакараньня я не магу. Гэта абазначала-б мне папасьцi ў залежнасьць. Хочаце, каб я быў мужчынам, i, адначасова, намагаецеся зламаць маю цьвёрдасьць, кiнуць мяне на каленi перад начальнiкамi, перад бухгальтарам, якi заварвае гарбату старшынi, перад калегам, якi, чаго добрага, будзе разносiць па горадзе сьмехi пра мяне. Нашто?
- Дзе тут у цябе сесьцi? - стары разгледзеўся наўкола i ўзяў крэсла, што стаяла перад тэлевiзарам. - Мы, Сьцяпан, гаворым пра рознае. Твая фанабэрыя давядзе цябе да турмы!
- У мяне - фанабэрыя?
- Ага, у цябе.
- Нечуванае! Мы, можа, сапраўды гаворым пра рознае?
- Так, але ня ў тым сэньсе, пра якi ты думаеш.
- Дык у якiм-жа?
- А ў такiм, што табе, брат, напляваць на лёс чалавека, якi даверыўся твайму слову.
- Ах, якi высокi тон, - Сьцяпану дранцьвела барада. - Але, прабачце, не магу сьцямiць, калi я даў слова? Я ведаю, каго вы маеце на думцы...
Цесьць перабiў яго:
- Запамятай: разводу ня будзе! I ты будзеш танцаваць так, як табе зайграюць, - яго зрэнкi засмужылiся. - Iначай, зробяць зь цябе кашу!..
Цесьць схапiўся й пачаў хадзiць па пакоi, гледзячы сабе пад ногi. Сьцяпан, закрыўшы кнiжку, сказаў:
- Я разумею ваш неспакой, але вы зашмат сабе дазваляеце ў вадносiнах да мяне. Прытым, вы не жадаеце заўважыць, што я, усё-такi, не буян. А калi ўжо нехта павiнен баяцца суду, дык ня я.
- Ведаю, ведаю я твае iдэйкi, - ён спынiўся перад Сьцяпанам. - Хто мог падумаць, што ты паверыў у iх, як баба ў чорта? Гэта-ж у галаве не зьмяшчаецца! Трэба быць дурнем першага гатунку, каб наважыцца на такое... Ах, з кiм я гавару, - ён няўмела загасiў папяросу. - Шчасьце, што ў вас дзяцей няма, а то было-б - хоць ты аб печ галавою... I як думаеш ты далей жыць з гэткiмi мазгамi?