“Пусть плачет тот, кому мы не достались, пусть сдохнет тот, кто нас не захотел!”, – і подпісы: Віка, Іра, Каця, Наста. Акуратны, роўненькі, вельмі прыгожы почырк. Дата.
3.
Пачакайце: у Буніна ёсць апавяданне, якое так і называецца – “Надпісы”!
Тая ж тэма, тая самая думка. Кожны хоча пакінуць пасля сябе след, хай нават і ў выглядзе “Тут былі Воля і Коля”...
“Усё чалавецтва, – піша Бунін, – пакутуе на гэтую слабасць. Уся зямля пакрыта нашымі подпісамі, надпісамі і запісамі. Што такое літаратура, гісторыя? Вы думаеце, Гамерам, Талстым, Нестарам кіравалі не тыя ж самыя памкненні, што і сёмым Івановым? Тыя ж, запэўніваю вас”.
І далей: “Яны (надпісы) то пошлыя, то дзівосныя па сіле, глыбіні, паэзіі, выказанай нават у якім-небудзь адным радку, які ў сто разоў больш каштоўны, чым многія і многія гэтак званыя вялікія творы”.
4.
“Декабрь “выдался” не совсем удачный”, – чытаем у “Пане з Сан-Францыска” (піша даследчык творчасці Буніна А. Саакянц), – і двукоссе ў слове выдался падкрэслівае іронію пісьменніка да тых, з чыйго лексікону ён здабыў гэты штамп”.
А вось Набокаў, раман “Дар”. “Зима, как большинство памятных зим и как все зимы, вводимые в речь ради фразы, выдалась (они всегда “выдаются” в таких случаях) холодная”.
Цікава, хто з класікаў быў першы, а хто – другі? Бунін, пачытаўшы Набокава, у перавыданні ўзяў слова-штамп у лапкі? Ці Набокаў развіў да бліскучага гратэску знаходку старэйшага калегі?
Увогуле, дэталь у мастацкім творы. Часта, калі не заўсёды, ірацыянальная, невытлумачальная. Чаму дзеянне адбываецца зімою, а не летам? Чаму прозвішча героя такое, а не іншае? Мой дзядзька Сцяпан расказваў анекдот:
– За высокім плотам, у якім дзірка, сядзіць армянін. І гучна паўтарае: “Дваццаць адзін, дваццаць адзін, дваццаць адзін!” Падыходзіць цікаўны, нагінаецца, прыстаўляе вока да дзіркі. Армянін, тыцнуўшы пальцам: “Дваццаць два, дваццаць два!”
Не ведаю, чаму армянін, затое ведаю, што калі б з-за плота гучаў голас проста імярэка – анекдот, несумненна, страціў бы штосьці.
Неяк Алесь Асташонак вучыў мяне, як запомніць яго тэлефонны нумар.
– Не старайся, – кажу. – Тое, што можна запісаць, я не запамінаю ніколі. Каб не загружаць галаву.
– Запомніш! 237-26-26. Паперадзе кожнага нумара двойка, так? Трыццаць сем – чорны год. І два разы па дваццаць шэсць бакінскіх камісараў.
Сапраўды, запомніў.
5.
Письма издалека…
Боже, как странно,
как нелепо!
(З песні.)
Даўно мне, яшчэ студэнту, Ян Скрыган напісаў пісьмо, у якім з майго вялікага (і вельмі пасрэднага, калі шчыра) апавядання пахваліў адно-адзінае слова – “выдаўжыўшы”. “Ён сядзеў, выдаўжыўшы ногі”, – гучаў цалкам сказ. Рэдактары ўпарта раілі памяняць гэтае слова на “працягнуўшы, выпрастаўшы, выцягнуўшы”, але яно неяк выжыла – ці то выпадкова, ці то хапіла розуму адстаяць яго.
Ніхто пра пісьмо Скрыгана не ведаў. І вось нядаўна, праглядаючы старыя “ЛіМы” (за 1997 год), натыкаюся на Алеся Асташонкаўскае:
“Знайшоў у Федарэнкі надзвычай, як на маю думку, удалы выраз: “выдаўжыў ногі”. “Выпрастаў ногі” заўсёды засмучала сваёй двухсэнсоўнасцю”.
З той жа падборкі ў тым жа “ЛіМе”: “Многія расказвалі, што маюць лісты ад чытачоў, няхай сабе найчасцей і калег. А я дык ніводнага...”
І з-за гэтага перажываў. Колькі памятаю Алеся, яго – разумнага, таленавітага, начытанага – заўсёды хвалявала падобнае глупства: чытачы, званкі, пісьмы, рэакцыя на новы твор, “пяцёркі-дзесяткі” лепшых пісьменнікаў, “абоймы” ў крытычных аглядах – хто названы першым, хто апошнім, хто з кім стаіць побач... Нашто яму гэта было? У 43 гады? Што ён тады чытаў? Калі ласка:
“Акутагаву, Федарэнку, Пятровіча, Глобуса, Оруэла, Гладзіліна, Купрына, Сэліна, Ж.-М. Карэ, Маэма, Рэмбо, Віктара Ерафеева, Фолкнера, Борхеса, Фітцджэральда, Анатоля Жука, “Слоўнік тэатра” Патрыса Паві, “Слоўнік антычнасці”, а таксама Г. Сямёнава і У. Рубанава, Даўлатава і Валодзіна”.
Неверагодная каша! З такім падборам аўтараў будзеш перажываць. І як дзіўна, што не памог яму Чэхаў, якога ён па-сапраўднаму ведаў, любіў, разумеў. Хоць бы вось гэтае, з “Чайкі”: “Я не бачыў свайго чытача, але чамусьці ён у маім уяўленні бачыцца мне недружалюбным, недаверлівым. Я баюся публікі, яна страшная мне, і калі мне даводзіцца ставіць сваю новую п’есу, мне здаецца кожны раз, што брунеты варожа настроеныя, а бландзіны холадна абыякавыя”.
Яшчэ лепш у Пушкіна: “Пішу для сябе, друкую для грошай”.
6.
Чаму мы баімся арыгінальнасці? Дзеля якога такога крайняга выпадку беражэм уласны розум, а жывімся чужымі, часта бесталковымі, калі не сказаць – пошлымі, афарызмамі?