Хачу спытаць – і ў дзяўчынкі, і ва ўсіх – рытарычна:
– А што яшчэ ў нас, у творчых людзей, павінна працаваць?
З “Займальнай гісторыі”: “Напалеон пад Барадзіно скіраваў свае галоўныя сілы на тое, каб прарваць цэнтр рускіх, а трэба было зрабіць наадварот. Напалеону трэба было скіраваць свае галоўныя сілы на тое, каб прарваць свой уласны цэнтр”.
Так і нам трэба рабіць?
Нам трэба скіраваць свае сілы на тое, каб піярыць не сябе, а іншых? І тады ўсе аўтаматычна паробяцца геніямі, ні да кога не будзе ніякіх прэтэнзій, і ў нашай Сінявокай усталююцца даўно чаканыя лад і згода? Так выходзіць?
2010 – 2011 г.
Сечка-15
1.
Хто мае хоць якое дачыненне да літаратуры, канечне ж, будзе ведаць выдатнага рускага пісьменніка (цяпер жыве ў Ізраілі; копія анекдатычнага энцыклапедыйнага радка: “Вялікі рускі мастак Ілья Рэпін нарадзіўся ў беднай яўрэйскай сям’і) – Сяргея Каледзіна.
Яго нашумелы “Будбат”, “Поп і работнік”, “Заміраныя могілкі” (“Смиренное кладбище”)... Паводле апошняга зняты фільм.
Цікавая гісторыя стварэння і ходу да чытача гэтых “Могілак”. Пісаліся яны замест дыплома. Сяргей адлічыў 50 чыстых старонак, унізе апошняй напісаў “П...ц”, вярнуўся да першай старонкі і ўсяго за месяц стварыў маленькі шэдэўр.
Стварыў, бліскуча абараніўся. Аднак што далей? Пачаў рассылаць твор па рэдакцыях – дзеля цікавасці.
“...Мы прачыталі аповесць. Напісана добрай моваю. Але ў партфелі часопіса ёсць больш моцныя творы на падобную тэматыку” (“Нява”).
“...Мова аповесці неахайная, засмечаная жарганізмамі, рэкамендаваць да надрукавання нельга” (“Наш сучаснік”).
“...Рэкамендаваць аповесць не ўяўляецца магчымым – яна далёкая ад задач, якія перад сабою ставіць наша выдавецтва” (“Маладая гвардыя”).
Карацей, старая гісторыя. Ніхто ў Расіі не ацаніў і не падтрымаў маладога аўтара. І тут ад старэйшага сябра прагучала: “Нужно в Минск, к Василю!”, – як да апошняй, самай справядлівай інстанцыі.
Каледзін едзе ў Мінск. Хвалюецца, доўга шукае дом, адцягваючы сустрэчу.
Быкаў папрасіў пакласці папку з рукапісам у куток, на кіпу вышынёй з паўметра.
– Пра што твор?
– Пра могілкі, я працаваў там.
– Свежая тэма. Усяго добрага.
І неўзабаве вось ён, той каштоўны лісток паперы ў канверце:
“...Я з асалодаю прачытаў Вашу аповесць і магу сказаць, што яна цудоўная ў многіх адносінах. Праўда, яна пачатая з нешчаслівым лёсам, і ў суцяшэнне аўтару хай будзе толькі ўсведамленне ўласнага таленту, які несумненны, значны і шчыры.
Вельмі зычу Вам удачы. В. Быкаў”.
Прыемна! Гонар за Беларусь! Нібыта і цябе асабіста датычыцца...
Але вось на якія думкі ўсё гэта наводзіць. Ці знайшоўся б у нас у Беларусі пісьменнік, які не змясціў бы падобны ліст, як ахоўную грамату, паперадзе свайго твора? (Калі б, вядома, такі ліст атрымаў.)
Каледзін жа проста мімаходзь згадвае гэты эпізод у адной са сваіх біяграфічных аповесцяў.
Якая ўсё ж вялікая розніца паміж двумя літаратурамі. Або так – розніца паміж дзвюма катэгорыямі пісьменнікаў: вялікім і малым, самадастатковым і тым, каму абавязкова трэба падстрахоўка, чужое плячо.
2.
Знішчаў старыя запісы, перавярнуў аркушык і ўбачыў, што гэта “палымянская” гранка з тэкстам Янкі Брыля. Некалі я быў дзяжурны па нумары і вычытваў яе, паправіў “радзіску” на слоўнікавую “радыску”. Івану Антонавічу не вельмі спадабалася, але ён змоўчаў.
На гэтай адной староначцы можна знайсці многа Янкі Брыля. Тут і яго творчая візітная картка – слова “хораша” ў значэнні рускага “хорошо”, і асалода ад піцця (“а вы пайдзіце да збанка ў цянёчку ад снапоў, хлебаніце сабе”), і любімыя пісьменнікам сакавітыя простанароддзі:
“Грубка халодная, як мёртвая дупа”, а ў Валодзі Караткевіча яшчэ лепш – радыска з белымі дупкамі”.
Ну і параўнаннейкі... Яшчэ разбіраюцца, у каго лепш, у каго горш... Ва ўсіх лепш.
Анатоль Сыс падпісаў яму свой “Агмень” так:
“Бога малю,
каб даў сто гадоў Янку Брылю”.
Не без долі падхалімства я сказаў Івану Антонавічу, што лічу гэта адным з самых лаканічных і цёплых у беларускай літаратуры аўтографаў.
– Глупства, – быў адказ. – Нашто мне сто гадоў? Пажыў, і хопіць, трэба другім даць месца.
“Паміж смерцю ў 45 гадоў ці пазней – усяго толькі колькасная розніца”, – пісаў любімы Брылём Талстой. Інакш кажучы – або жыць вечна, або няважна колькі.
Янка Брыль нейкім чынам змог стварыць для сябе своеасаблівы міні-залаты век у літаратуры, здолеў усё, што трапляла ў поле яго зроку, падпарадкаваць любімай справе.