— Адпусціць…
Машына ад'ехала. Цікаўныя, што на разумнай адлегласці назіралі за сцэнай, расчаравана вярнуліся на прыпынак. А пацалункі, абдоймы — падумаеш, відовішча…
Яны пайшлі пешкі. Праз аксамітную цемру — дзве іскрынкі, якія свяціліся адна для адной. Час ад часу яны спыняліся і зліваліся ў адну.
— Я б цяпер пераплыў Дняпро! — мройна прагаварыў хлопец.
— А мне б цяпер хлеба з салам, — гэтак жа мройна прагаварыла дзяўчына, прыхінуўшыся галавой да пляча свайго спадарожніка, і рассмяялася. — А яшчэ кажуць, што каханне адбірае апетыт!
— Дык у мяне ж засталіся піражкі, што ты не даела! — ўзрадаваўся хлопец. — Адзін знойдзецца для прынцэсы напэўна…
Кастусь палез у свой заплечнік і раптам замёр.
— Што з табой? — спалохалася Магдаліна.
— Ты ведаеш… Цяжка паверыць, але… Марк, здаецца, забраў пакет з тваімі піражкамі!
— Ты хочаш сказаць…
— Вось ён, рукапіс!!!
У святле ліхтара Магда прачытала першыя радкі, напісаныя на пажаўцелай паперы цвёрдым круглым почыркам, і ледзь не выпусціла сшытак:
Можа быць, гэта сон? Гэта ж яе вершы?!! Але далей ішло іншае.
Эпілог
Хлопец гадоў дваццаці шасці, з сабранымі на патыліцы ў хвосцік валасамі і ўсмешлівымі вуснамі, і зеленавокая дзяўчына, гнуткая, як лазінка, схіліліся, абняўшыся, над вялікім пісьмовым сталом з чорнага дрэва. Перад імі ляжалі разгорнутыя часопісы. У маладых людзей быў аднолькавы выраз твараў — з адбіткам шчасця, не хвіліннага, бурлівага, а такога, што расце свойскім дрэўцам у садзе тваіх будняў і непрыкметна мацнее з году ў год.
— «Вернутыя вершы»… Усё-ткі неяк банальна назвалі…
— Нічога, галоўнае — публікацыя з'явілася! Водгукаў колькі! І добра, што дамагліся прыпіскі: — «З асабістага архіва Магдаліны Дарбут-Сташынскай». Цяпер твае правы ніхто не аспрэчыць.
— Затое пачнуць казаць, што я дзедавы вершы выдаю за свае…
— Не бойся. Твая падборка даказала, што ты самастойны паэт, са сваім бачаннем свету. Гэтага не падробіш. І добра, што абедзве публікацыі з'явіліся адначасова.
— Магчыма… — задумліва сказала дзяўчына. — А што ты даведаўся пра Хмеля?
— Ведаеш… — Хлопец адхінуўся ў крэсле, падбіраючы словы: — Нам цяжка іх судзіць. Невядома, якое пекла яны прайшлі, хто і чым кіраваўся. Я магу толькі прыблізна аднавіць падзеі. Твайго дзеда, беларускага караля, сябры бераглі ад найменшых падазрэнняў. Калі пачалі арыштоўваць — ён быў апошні, каго маглі западозрыць. І на допытах ніхто са змоўшчыкаў яго не назваў. Але ў гэты ж час арыштавалі тваю бабулю. Не ў сувязі з гэтай справай. Напэўна, у цябе ейны характар. Іван Хмель выкупіў яе волю тым, што здаў яе мужа. Потым спрабаваў загладзіць віну, рыхтаваў каралю пабег. За што і быў зноў арыштаваны. Ну а падрабязнасці — «навечна канулі ў Лету, і толькі бурбалкі пайшлі». Бог усім суддзя…
— І застаюцца нам адны магілы… — Дзяўчына закрыла твар тонкімі рукамі. І раптам адчула, што на палец, побач з заручальным пярсцёнкам, слізнула нешта халоднае і цяжкое…
Просты жалезны пярсцёнак з роўнаканцовым крыжам.
— Не, гэта не той самы… — прагаварыў Кастусь, цалуючы руку жонкі.— Я замовіў дакладную копію. Няхай пераходзіць далей, з пакалення ў пакаленне, так?
— Кр-р-рум! — пацвердзіў нехта за іх спінамі, узняўшы такі вецер сваім з'яўленнем, што старонкі часопісаў пачалі перагортвацца.
— Карлуша! — Хлопец і дзяўчына са смехам азірнуліся. Крумкач тупатаў па падлозе, пазіраючы разумнымі чорнымі вочкамі. Ён ведаў, што ўсё мінае…
Але ёсць ніты, які ўплятаюцца ў сувой часу рознакаляровымі сцяжынкамі, то знікаючы, то зноў выходзячы на шэрую паверхню.
Хто ведае, можа, мой ці ваш лёс — таксама працяг, частачка гэтай каляровай ніткі?
І хто мы такія, каб ірваць і зблытваць ніты ў тым, што саткана не намі?
— Слухай, а Цяпа прыйшоў у бібліятэку, на краязнаўчы гурток. І разам з гэткім лысым хлапчыскам прывалок два магільныя крыжы васемнаццатага стагоддзя — на звалцы адкапалі! Загадчыца бібліятэкі пералякалася. Цяпер у экспедыцыю да Янкі папрасіўся. І яшчэ двое з ягонай каманды. Жыве Беларусь!
Жыве.
2001
Золата забытых магілаў
Паралельны раман
Род прыходзіць, і род сыходзіць,
а зямля застаецца ў вяках.
Пралог
вочы цемры сьмерць нянавісьць
А што яшчэ ён спадзяваўся ўбачыць, углядаючыся праз мокрае вакно ў ноч, у восень, у безнадзейнасьць? Быць самотным – значыць трошкі памерці.
Нешта стукнула ў шыбу, нібыта адзінота прасілася ў пакой… Не, яна, халодная пані Адзінота, ужо даўно пануе тут. Сядзіць побач, перад полымем каміну. І што ёй да ценяў былога, да тлуму і адчаю дзён, калі ня верылася, што так будзе – вальтэрыянскае крэсла, камін, цішыня…
Аднак, што парушыла цішу? Гаспадар паднёс газоўку да вакна. Вочы саслаблі, а калісьці мог пацэліць у цэшку на фуражцы… Нешта гайдаецца, падвешанае на вяроўцы да галіны старога каштану. Чалавек, сьпяшаючыся, расчыніў вакно, і мокры вецер ударыў яго па шчацэ, быццам выпрабоўваў на хрысьціянскую цярплівасьць.
На вяроўцы вісела здохлая варона.
Чалавек моўчкі глядзеў у цемру, не зважаючы на вецер і спробы дажджу ператварыць пакой у маленькую Венецыю.
Навошта ён сюды вярнуўся?
Што ў яго тут ёсьць, акрамя магілаў?
Акрамя магілаў і нянавісьці, што пазірала на яго цяпер.
Калі б ён мог сам адказаць нянавісьцю! Але ён даўно забараніў сабе ненавідзець, толькі часам вугольле дарэмных шкадаваньняў пякло душу знутры, не знаходзячы выйсьця. Не, ён усё-ткі не шкадуе… У ім усё яшчэ жыве той даверлівы юнак, які спавядаў сусьветную справядлівасьць.
Няхай каменьне ў сьпіну, няхай здохлая птушка перад вакном, няхай ад яго хаваюць дзяцей і абараняюцца ад яго пагляду крыжам… Нянавісьць – дзіця болю, і боль той спароджаны і ягонымі продкамі… Грахі роду належыць сплочваць. Але трэба верыць, што калісьці гэта зьменіцца, і пакуты ня стануцца дарэмнымі, як не бываюць дарэмнымі пакуты зерня, якое ператвараюць у хлеб. Ня можа ня быць працягу ў таго, што замешанае на любові і самаахвярнасьці. Як у галаве самай пачварнай жабы хаваецца прыўкрасны камень, так у несправядлівым і жорсткім часе нашчадкі пасьля знаходзяць іскрынкі цудоўных лёсаў і агмені чыстых памкненьняў.
Гэта ён не пра сябе – пра тых, з кім меў гонар сябраваць.
Чалавек абрэзаў кітайскім нажом для папераў вяроўчыну, на якой матлялася мёртвая птушка. Канец вяроўкі падхапіў вецер, разгайдаў так, што на хвілю здалося, быццам вяроўка зараз завяжацца пятлёю. Ад раптоўнага ўспаміну горла пераціснула нібыта ад тае пятлі, і чалавек зачыніў вакно.
А ён толькі што разважаў пра набыты спакой… Няма і ня будзе спакою, пакуль на гэтай зямлі пануе цень пятлі, і цень неразуменьня паглынае самыя яркія агні…
Гаспадар зноў апусьціўся ва ўтульнае крэсла. Праз шыбы ў пакой глядзела ноч, Пані Адзінота варушыла вугольлі ў каміне.
1
Гэта здарылася слотным сакавіцкім вечарам, паміж коскай і кропкай, на тым кавалачку сказа, дзе згадвалася пра вялікую пошасьць у Паазер’і напрыканцы кіраваньня Жыгімонта Маладога. У дзьверы званілі так настойліва, што кропка атрымалася больш падобнаю да працяжніка.